نخل خرما یک درخت چند ساله دو پایه و تک لپه است که در مناطق خشک و نیمه خشک تحت شرایط آب و هوایی سخت که معمولا برای اکثر گونه های گیاهی بعنوان تنش غیرزیستی در نظر گرفته میشود، رشد میکند.
میوه نخل خرما به دلیل داشتن محتوای انرژی بالا، غذای اصلی میلیونها نفر در خاورمیانه، شمال آفریقا، آسیا و آمریکاست. علاوه بر این، به دلیل محتوای بالای مواد مغذی و ترکیبات فعال زیستی مانند فلاونوئیدها، تانن‌ها و سایر ترکیبات فنلی، فواید سلامتی بالقوه‌ای دارد.
مراحل رشد میوه نخل خرما
بطور سنتی، نمو میوه خرما به پنج مرحله متمایز طبقه بندی میشود که به ترتیب با میوه های خامه مانند نارس (حبابوک)، سبز نارس (کیمری) میوه زرد در حال بلوغ (خلال یا خارک)، قهوه ای نرم (رطب) و کشمش مانند سخت (تمر) نشان داده میشود. پس از گرده افشانی یک فاز 4 الی 6 هفته ای رکود وجود دارد که در طی آن هیچ رشدی در اندازه میوه یا زیست توده قابل تشخیص نیست (حبابوک). در پایان این مرحله یک تخمک در یک برچه گل به میوه تبدیل میشود در حالیکه دو برچه دیگر از بین میروند. سپس تخمک انتخاب شده از طریق ترکیبی از تقسیمات سلولی و گسترش سلولی رشد میکند تا زمانیکه میوه به حداکثر اندازه خود (کیمری) برسد. در طول این مرحله افزایش مداوم در کاهش قندها وجود دارد در حالیکه محتوای رطوبت در اوج خود است (تا 85 درصد).
هنگامی که میوه به حدکثر اندازه خود رسید، دانه بطور کامل بالغ شده (در صورت پراکنده شدن میتواند جوانه بزند) و رسیدگی پریکارپ میوه آغاز میشود (خلال). این مرحله شامل تخریب تدریجی کلروفیل و تولید کارتنوئیدها است که منجر به تغییر رنگ میوه از سبز به زرد همراه با افزایش غلظت ساکارز میوه میشود. زمانیکه مقدار بریکس پریکارپ به حدود 40 درصد رسید رنگ میوه از زرد به قهوه ای (رطب) تغییر میکند که بطور معمول از نوک دیستال شروع میشود و به تدریج به سمت انتهای کاسه گل ادامه مییابد. در طی این مرحله ساکارز به قندهای احیاشونده تبدیل میشود، میوه نرم میشود و تانن‌ها رسوب میکنند که منجر به کاهش سفتی میوه میشود. در نهایت با کاهش محتوای آب میوه، میوهای خشک با محتوای قند 80-70 درصد (تمر) به دست میآید. این میزان قند یک سطح فوق العادهای است که تاکنون فقط در میوه خرما به ثبت رسیده است.
نوک سیاهی میوه خرما یا Blacknose
نوک سیاهی میوه خرما یا Blacknose در میوه باعث ایجاد ترک برروی پوست و در نتیجه پوسته پوسته شدن و سیاهی نوک میوه میشود. این ترکها (cracks) بصورت شکستگیهای کوچک سطحی هستند که در کوتیکول و سلولهای اپیدرم ظاهر شده و در جهات عرضی، طولی و یا نامنظم در اطراف میوه ایجاد میشوند. این اتفاق عمدتا در نزدیکی نوک میوه می افتد. میوه هایی که به این مشکل دچار هستند مقدار قندهای احیاشونده کمتری نسبت به میوه های معمولی دارند اما تقریبا همان مقدار قند کل را دارا میباشند. خرمای ترک خورده دارای پوست سخت و خشکی خواهد بود که در نتیجه آن از کیفیت و ارزش تجاری خرما کاسته میشود. به گونه ای که حتی پرندگان گاهی اوقات این میوه ها را ترجیح نمیدهند. در ایران نیز گزارشها حاکی از آن است که این ترکها باعث کاهش کیفیت، قیمت و بازارپسندی خرمای پیارم میشود.
بررسیهای پاتولوژیک نشان داده است که هیچ میکروارگانیسم اولیه ای مسوول نوک سیاهی نبوده و این عارضه یک نوع اختلال فیزیولوژیکی است. محققان اظهار نموده اند که دلایل ایجاد این ترکها، ممکن است ناشی از کنه تارعنکبوتی خرما یا هوای مرطوب باشد. کنه تارعنکبوتی بیشترین آسیب را به خرما وارد میکند، چرا که پوست میوه را شکاف داده و از میوه تغذیه کرده و باعث ایجاد سطحی سفت با مقداری ترک میشود.
دومین دلیل احتمالی برای تشکیل ترک در خرما، رطوبت زیاد ناشی از هوای مرطوب در پی باران است. هنگامی که رطوبت هوا در طی رسیدگی بالا باشد (باغات خرما در بحرین و میناب در ایران) پوست میوه خرما چندین بریدگی یا شکافتگی با لبه سیاه نشان میدهد، میوه های نرم روی زمین می افتند و در نتیجه ارزش تجاری خود را از دست میدهند. اثر فوق تنها زمانی رخ میدهد که رطوبت بالا بلافاصله قبل از مرحله خلال تجربه شود. از دیدگاه محققانی چون زید و دی ویت باران در زمانی که خرما هنوز در مرحله خلال است آسیب جدی نمیزند، بلکه با شستن گرد و غبار و ذرات ماسه از روی میوه ها تأثیر مفیدی دارد. با این حال، باران میتواند باعث ترکخوردگی در مراحل کیمری و اواخر خلال شود. علاوه براین پس از نرم شدن گوشت در مرحله رطب، پوست در تماس با رطوبت به آسانی نمیشکند، اما میوه رطوبت را جذب میکند و تمایل به چسبندگی دارد و نگهداری آن دشوارتر میشود اما پس از رسیدن به مرحله تامار، رطوبت هوا آسیب کمی به میوه وارد خواهد کرد.
خسارت عمده ناشی از باران زمانی رخ میدهد که باران زودهنگام و یا خرما دیررس باشد. بارندگی چند ساعت متناوب میتواند باعث ایجاد شکاف در اپیکارپ (خارجی ترین لایه میوه) میوه در اواخر مرحله خلال شود. هرچند اندکی بارندگی با شستن گرد و خاک و ذرات شن و ماسه از روی میوه میتواند اثر مفیدی داشته باشد، اما نیکسون و کارپنتر اشاره کردند که میزان هر بارندگی اهمیت کمتری نسبت به شرایطی که ایجاد میکند، دارد. یک رگبار خفیف به دنبال یک دوره طولانی رطوبت نسبی بالا و هوای ابری ممکن است خسارت بیشتری نسبت به باران شدید و به دنبال آن هوای صاف و بادهای خشک ایجاد کند. بارندگی در هنگام رسیدگی میوه باعث ترک خوردن و تخمیر میوه میشود و سپس کپکها میتوانند در آنها رشد کنند.
کشورهایی مانند پاکستان، عمان، بیابان ساحارا در آفریقا، و ایالات متحده آمریکا (جنوب کالیفرنیا و آریزونا) در طول فصل رسیدن میوه ها در ماه های جولای، آگوست و سپتامبر با بارانهای موسمی مواجه هستند. بارندگی میتواند در عرض 1 تا 2 روز به میوه خرما آسیب برساند. در برخی از مناطق کالیفرنیا (ایالات متحده آمریکا)،که خسارت باران مکرر است، خرماکاران معمولاً از کاغذهای کرافت (روغنی) برای محافظت از خوشه های میوه استفاده میکنند.
صفیه پذیره
دانش آموخته دکتری زراعت دانشگاه شهید باهنر کرمان