وضعیت جایگاه علمی ایران در بین کشورهای اسلامی، همسایه و جهان و تاکید بر برتری ایران نسبت به کشورهای اسلامی در بازه زمانی ۱۰ سال (۲۰۲۳-۲۰۱۳) و همچنین رقابت و همترازی با کشور ترکیه از جمله مباحثی بود که در نشست علمی-تخصصی مرکز تحت عنوان «نقش دانشگاه‌ها در نظام حکمرانی و توسعه کشور؛ دوگانه مقاله محوری یا مسأله محوری» با حضور صاحبنظران بررسی شد.
به گزارش سیناپرس و به نقل از روابط عمومی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری، در راستای تذکرات مقام معظم رهبری درباره اصلاح رویه مشروط بودن ارتقاء اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها به مقالات علمی و انتقاد ایشان از استمرار این روند غیرمنطقی در دیدار اخیر با نخبگان و استعدادهای برتر علمی کشور، یکصد و چهل و ششمین نشست علمی-تخصصی مرکز تحت عنوان «نقش دانشگاه‌ها در نظام حکمرانی و توسعه کشور؛ دوگانه مقاله محوری یا مسأله محوری» با حضور جامعه علمی، پژوهشی، دانشگاهی، اندیشگاهی، صاحبنظران، مدیران و کارشناسان دستگاه‌های اجرایی ملّی و استانی مورد بررسی قرار گرفت.
در این نشست دکتر غلامرضا خواجه سروی، رییس امور آموزش سازمان برنامه‌وبودجه کشور به‌عنوان مدیر علمی و دکتر محمد حسن‌زاده؛ رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، دکتر سیداحمد فاضل‌زاده؛ رییس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) و دکتر سعید خدایگان؛ رییس دبیرخانه جذب بنیاد ملی نخبگان به عنوان سخنرانان این نشست به ایراد نقطه نظرات خود پرداختند.
غلامرضا خواجه سروی رییس امور آموزش سازمان برنامه‌وبودجه کشور به‌عنوان مدیر علمی نشست، ضمن اشاره به جایگاه سازمان برنامه و بودجه کشور در رشد و توسعه کشور، گفت: به بیان رهبر انقلاب اسلامی، سازمان برنامه‌وبودجه متصدی توسعه و پیشرفت کشور است. سازمان برنامه‌وبودجه سه بخش برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت بر اجرای برنامه‌ها را بر عهده دارد.
وی ادامه داد: دانشگاه‌ها علاوه بر حرکت در مسیر تولید علم باید در جهت خلق ثروت نیز حرکت کنند تا با خلق ثروت به دنبال فناوری‌های نو حرکت کنیم. علم و فناوری و آموزش عمومی و هرآنچه در دانشگاه‌ها و سایر نهادهای علمی به‌عنوان علم تولید می‌شود به‌عنوان موتور محرکه پیشرفت کشور است و اگر موتور تولید علم و دانش متوقف شود، باعث توقف پیشرفت کشور می‌شود.
در شروع نشست دکتر غلامرضا گرایی نژاد، صاحب نظر و سرپرست گروه پژوهشی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری، ضمن اشاره به دوگانه مقاله‌محوری یا مسأله‌محوری به‌عنوان موضوع نشست در قالب چند سؤال به نکات اساسی این نشست اشاره کرد و گفت: اول اینکه ما بیشتر دانشگاه را موردتوجه قرار داده‌ایم و به سمت عرضه توجه داریم که در این صورت باید مشخص شود که دوگانگی به چه معناست و آیا مقاله محوری و مسأله‌محوری در مقابل هم ایستاده‌اند یا در کنار یکدیگر هستند؟ و سؤال دوم این است که باید بررسی شود که تا چه اندازه مقالات ما مسأله‌محور بوده است و بررسی شود که آیا این مسأله‌محوری در مقالات ما بیشتر شده است یا کمتر؟ و نکته سوم این است که اگر درصورتی‌که فرض کنیم که ما مسأله‌محور نیستیم، در این صورت آیا عمومیت دارد و در همه دانشگاه‌ها و در همه زمینه‌ها ساری و جاری است یا خیر؟
در ادامه نشست دکتر محمّد حسن‌زاده رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، به‌عنوان اولین سخنران ضمن اشاره به این نکته که آیا مقاله و مسأله دو موضوع متفاوت و در مقابل هم هستند یا اینکه این دو موضوع مکمل هم و در کنار هم هستند؟ گفت: درگذشته علم در صورتی ماندگار می‌شد که انتشار پیدا می‌کرد و اگر عالمی، علم و دانش خود را منتشر نمی‌کرد در سال‌های آینده هیچ اثر علمی از وی به‌عنوان دانشمند وجود نداشت و پس از گذشت چند دهه علم و دانش آن فرد از بین می‌رفت؛ فردی مثل ابن‌سینا اگر علم خود را منتشر نمی‌کرد اکنون هیچ شناختی از علم او در این دوره زمانی وجود نداشت؛ اما نظام علم نیز باید این را در نظر داشته باشد که چیزی که منتشر می‌شود باید یک یافته علمی اصیل باشد نه صرفاً یک مقاله کپی شده از سایر مقالات. بنابراین داوری و اعتبارسنجی مقالات علمی ازاین‌جهت صورت می‌گیرد که از تولید مقالات کپی شده جلوگیری شود. در نتیجه مقاله محوری و مسأله‌محوری دوگانه در مقابل هم نیستند؛ بلکه علم میتواند مسأله‌محور باشد و جایگاه مسأله در قلب علم قرار دارد.
وی ادامه داد: نکته دوم این است که مقالات و کتاب‌های ما تا چه میزان مسأله‌محور و کاربردی هستند؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که ما در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران که مقالات و اسناد علمی را ثبت می‌کنیم این سؤال از نویسنده پرسیده می‌شود که مقاله یا اسناد و کتاب شما تا چه میزان کاربردی است؟ نتایج نشان می‌دهد که میزان مسأله‌محوری و کاربردی‌بودن مقالات و پایان‌نامه‌ها کمتر از یک درصد است.
حسن زاده افزود: اگر بخواهیم که دانش عامل توسعه و پیشران بشود باید در ۴ بُعد حکمرانی و سیاست، نیروی انسانی و مهارت، زیرساخت‌ها و ارتباطات و همگامی بودن دانش به آن توجه کنیم. مواردی چون آگاهی عمومی، دستور کار مشخص، گفتمان رایج، تسهیلات واقعی، شبکه همکاری و اشتیاق سرمایه‌گذاری از سطوح مختلف تحول دانش‌بنیان در کشور است.
استاد دانشگاه تربیت مدرس گفت: در مقیاس عمل نیز باید فعالیت‌هایی صورت گیرد که باعث شیوع و پیشرفت دانش‌بنیان باشد که این اقدامات میتواند شامل همراه کردن بازیگران، تعریف بسته‌های موفقیت، ایجاد ساختارهای تسهیلگری، حمایت و پشتیبانی از موضوعات خلاقانه، افزایش سهم بازارهای علم باشد.
در ادامه نشست دکتر سیّداحمد فاضل زاده؛ رئیس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC)، سخنان خود را با این نکته آغاز کرد که در دوگانه مسأله‌محوری و مقاله محوری، چیدمان باید به این صورت باشد که ابتدا مسأله‌محوری و بعد مقاله محوری وجود داشته باشد.
وی ادامه داد: در رتبه‌بندی آثار ۲۰ کشور پیشرو علمی جهان در سال ۲۰۲۲ در پایگاه وب او ساینس، ایران در رتبه هفدهم قرار دارد. همچنین بر اساس تولیدات علمی بین ۲۰ کشور پیشرو جهان در سال ۲۰۲۲ در پایگاه اسکوپوس، ایران در جایگاه پانزدهم قرار دارد. در زمینه رشد تولیدات علمی کشورهای پیشرو اسلامی در بازه زمانی ۱۰ ساله ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ در پایگاه اسکوپوس ایران در جایگاه اول تولیدات علمی در بین کشورهای اسلامی قرار دارد که به لحاظ حجم و کیفیت تولیدات علمی در میان کشورهای همسایه با کشور ترکیه رقابت و همترازی دارد.
فاضل زاده افزود: گرچه ایران در سال ۲۰۲۲ در برخی رشته‌ها رتبه نخست را از دست داده است؛ اما در برخی دیگر همچنان نسبت به کشورهای اسلامی پیشتاز است. برای نمونه کشور در بازه زمانی ۲۰۱۲- ۲۰۲۱ در ۹ رشته از یازده رشته مهندسی رتبه نخست را داشته است. ضمنا در همه رشته‌هایی که جایگاه نخست را از دست داده ایم لزوماً با کاهش آثار علمی روبرو نبوده‌ایم؛ بلکه حتی رشد نیز داشته‌ایم؛ اما میزان رشد ما از عربستان و ترکیه کمتر بوده است. همچنین در برخی رشته‌ها با فاصله بسیار اندکی بعد از این دو کشور قرار گرفته‌ایم.
وی ضمن اشاره به چالش‌های کاربردی‌کردن پژوهش‌ها به مواردی همچون پایین‌بودن سهم بودجه پژوهش از بودجه کشور، کمتر بودن روند رشد آثار علمی ایران از برخی کشورهای اسلامی، ضعف نظام‌های جذب استاد و دانشجو و مهاجرت، تأثیر تحریم‌های ناجوانمردانه و تبعیض‌ها که در سال‌های اخیر علیه محققان و نهادهای علمی ایران به وجود آمده، ارتقا و حتی حفظ جایگاه علمی کشور، سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری رقبا و کمی گرایی بر ارزیابی پژوهش از جمله چالش‌های مسأله‌محوری است.
فاضل زاده افزود: مواردی از قبیل عدم انجام پژوهش‌های مشترک ما بین صنعت و دانشگاه، ضعف تجهیزات آزمایشگاهی دانشگاه‌ها، عدم اشتراک منابع و امکانات دانشگاه و صنعت، ضعف توسعه صنایع علم بنیان و فناوری بنیان، ارتباط ضعیف بین پارک‌های علم و فناوری با دانشگاه‌ها به‌منظور توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، عدم کاربردی‌کردن و تجاری‌سازی دانش تولید شده در دانشگاه‌ها و وابستگی صنایع و شرکت‌ها به محصول آماده وارداتی به‌جای استفاده از دانش بومی تولید شده دانشگاهی از جمله چالش‌های مقاله محوری است. برای برون‌رفت از این چالش‌ها راهکارهایی نظیر پنجره واحد علوم تحقیقات و فناوری کشور، توسعه پارک‌های علم و فناوری و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، کاربردی‌کردن تحقیقات در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی از طریق تعریف پروژه‌های کلان محلی و ملی، برقراری دیپلماسی علمی به‌عنوان ابزاری برای توسعه قدرت نرم ایران، تحلیل فرصت‌ها و تهدیدهای موجود و نهادینه‌کردن فرهنگ پژوهش‌محوری در صنعت و جامعه وجود دارد.
در ادامه این نشست دکتر سعید خدایگان رییس دبیرخانه جذب بنیاد ملی نخبگان، ضمن اشاره به نسل‌های دانشگاه‌های موجود در دنیا که از منظر تاریخی به سه دسته دانشگاه‌های نسل اول، دانشگاه‌های نسل دوم و دانشگاه‌های نسل سوم تقسیم می‌شوند گفت: در دانشگاه‌های سطح اول هدف تنها آموزش است و تأثیرگذاری به‌اندازه ترویج علم است که به‌صورت تک‌رشته‌ای و آموزشگاهی صورت می‌گیرد و تربیت نیروی انسانی نیز در سطح کارشناس و مهندسی است. در دانشگاه‌های سطح دوم هدف آموزش‌وپرورش و تأثیرگذاری به‌اندازه کشف و گسترش علم و دانش است که با شیوه تحصیلات تکمیلی تخصصی انجام می‌شود و تربیت نیروی انسانی نیز در سطح کارشناس، مهندس، پژوهشگر و دانشمند است؛ اما در دانشگاه‌های سطح سوم هدف پژوهش و بهره‌برداری از دانش است و اثرگذاری به‌اندازه تولید ثروت از دانش است که با شیوه بین‌رشته‌ای صورت می‌گیرد و همچنین تربیت نیروی انسانی نیز در سطح کارشناس، مهندس، پژوهشگر، فناور و کارآفرین است.
سعید خدایگان عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف ادامه داد: دانشگاه‌های نسل سوم شبکه‌ای هستند که با صنعت شرکت‌های نوپا، سرمایه‌گذاران، ارائه‌دهندگان خدمات حرفه‌ای و سایر دانشگاه‌ها همکاری می‌کنند. در این شبکه همکاری، همه اساتید می‌توانند به‌عنوان مشاورین شرکت‌های نوپا عمل نمایند و برای شرکت‌ها نیز ساده‌تر خواهد بود که دانشجویان را به کار دعوت کنند. نمونه جهانی از دانشگاه‌های سطح سوم، دانشگاه استنفورد و سیلیکون‌ولی و نمونه داخلی از دانشگاه‌های سطح سوم دانشگاه صنعتی شریف و ناحیه نوآوری شریف است که زیر نظر پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف به مساحت ۲۵۰ هکتار در ضلع شمال غربی دانشگاه واقع شده است و هم‌اکنون بیش از ۶۰۰ شرکت، ۱۹ شتاب‌دهنده، ۱۵ صندوق و شرکت سرمایه‌گذاری و ۱۰ مرکز نوآوری در آن مستقر هستند.
رییس دبیرخانه جذب بنیاد ملی نخبگان در ادامه به مشکلات و موانع نقش‌آفرینی دانشگاه‌ها در ارتباط بین صنعت و دانشگاه پرداخت و گفت: ارتباط دانشگاه با صنعت یکی از عوامل مؤثر در افزایش توانایی‌های فنی و صنعتی در هر کشوری محسوب می‌شود. در کشورهای توسعه‌یافته ارتباط صنعت و دانشگاه به طور سنتی از پشتوانه محکمی برخوردار است. گاهی انتظار صنعت از دانشگاه، یک کارخانه تولید محصول است و گاهی هزینه‌های جانبی بالاسری دانشگاه‌ها باعث کاهش جذابیت برای صنعت می‌شود و همچنین نظام حاضر ترفیع و ارتقاء اعضای هیات علمی هم ارتباط با صنعت را کاملاً به رسمیت نمی‌شناسد.
خدایگان در ادامه برای رفع این چالش‌ها راهکارهایی از قبیل گسترش و تقویت مؤسسات واسط بین دانشگاه و صنعت نظیر پارک‌های علم و فناوری، ایجاد مشوق‌ها و معافیت‌ها برای ارتباط صنعت با دانشگاه‌ها، گنجاندن معیارها و شاخص‌های مربوط به ارتباط با صنعت در آیین‌نامه‌های ترفیع و ارتقاء اساتید و فرهنگ‌سازی در ارتباط پایدار بین دانشگاه و صنعت را برای رفع این چالش‌ها ارائه داد.