در قلمرو غول‌ها
اولین بار سِر ریچارد اوون، زیست‌‌شناس، کالبدشناس تطبیقی و دیرین‌شناس انگلیسی سال1221/ 1842، واژه دایناسور (Dinosauria) را به معنای خزندگان بزرگ ترسناک ابداع کرد. این موجودات در دوران زمین‌شناسی مزوزوئیک (میانه زیستی) ـ که شامل سه دوره تریاس، ژوراسیک و کرتاسه بود ـ می‌زیستند و اکنون منقرض شده‌اند. از اواخر دوره تریاس، حدود 225 میلیون سال پیش تا پایان دوره کرتاسه، 65 میلیون سال قبل، دایناسورها حاکم اکوسیستم‌های زمین بودند. در این مقاله نگاهی مختصر به تاریخچه خانوادگی این موجودات عظیم الجثه داریم.
حقایقی درباره دایناسورها
پیش از بررسی خانواده دایناسورها بهتر است سه حقیقت را در نظر داشته باشیم:
هر موجود بزرگی دایناسور نیست: در فیلم‌ها یا کتاب‌ها به خاطر جلب توجه مخاطب، حیواناتی مانند ماموت‌ها و ماستودن‌ها (از راسته فیل‌سانان)، خزندگان بالدار و پلسیوسوروس را انواعی از دایناسورها معرفی کرده‌اند که این صحت ندارد.
همه دایناسورها در یک دوره زندگی نکرده اند: در زمان‌های متفاوت، دایناسورهای متفاوتی وجود داشته‌اند.
دایناسورها هنوز کاملا منقرض نشده‌اند: دانشمندان براساس ویژگی‌های مشترک اسکلت دایناسورها و پرندگان، به این نتیجه رسیده‌اند که پرندگان از خانواده دایناسورها هستند. این حقیقت شگفت‌انگیز می‌گوید حتی یک مرغ مگس‌خوار کوچک از نسل دایناسورهاست.
تاریخچه خانوادگی دایناسورها
دایناسورهای ابتدایی
قدیمی‌ترین و ابتدایی‌ترین دایناسورها شاخه‌ای از خزندگان بودند که بیش از 230 میلیون سال پیش زندگی می‌کردند. البته تاریخ دقیق کاملا مشخص نیست و دانشمندان براساس شواهد موجود، چنین تخمین زده‌اند. پیشگامان دایناسورها مانند هرراسور، به لطف استخوان لگن خاصره، روی دوپای قوی خود راه می‌رفتند و سرعت بالایی داشتند و گوشتخوار بودند.
پرنده کفلان؛ وقتی روبه‌‌رو شدن با دایناسورها شهامت می‌خواست
دایناسورها به دو گروه اصلی پرنده‌کفلان و خزنده کفلان تقسیم شده‌اند. استخوان نشیمنگاهی پرنده کفلان، شبیه پرندگان است و به همین علت این نام را به آن داده‌اند که درواقع به محل قرار گرفتن استخوان عانه در دایناسورها اشاره می‌کند. این استخوان در دایناسورهای ابتدایی و خزنده کفلان در جهت جلوست، اما در پرنده کفلان به سمت عقب و به طرف دم است (درست مانند پرندگان امروزی). تمام دایناسورهای پرنده کفل، گیاهخوار بودند. خرد کردن سلولز برای استخراج انرژی کار بسیار مشکلی بوده و چرخش استخوان عانه (لگن خاصره) درست مانند این است که کمربندتان را موقع غذا خوردن شل کنید. تغییر شکل کفل به آنها فضای بیشتری برای هضم غذا داده است. همچنین این دایناسورها صاحب دندان یا منقار شدند که به آنها در خرد کردن سبزیجات کمک می‌کرد. پرنده‌کفلان، متنوع و دربرگیرنده دایناسورهایی به نام شاخ چهره سانان و اردک منقار دوپاها مانند پارازارولوفوس (پیراتاجی خزنده) بودند.
خزنده کفلان؛ جایی که اندازه جثه مطرح است
شاخه دیگر دایناسورها، خزنده کفلان همچون خزنده پاریختان هستند. این گروه از دایناسورها، دومین گروه از دایناسورهایی بوده که گیاهخوار هستند. البته به جای این که استخوان عانه شان تغییر شکل دهد، جثه شان بزرگ شد. هرچه موجودی بزرگ‌تر شود، انرژی بیشتری لازم دارد، اما نسبت به اندازه خود انرژی کمتری می‌خواهد. حیوانات کوچک باید انرژی فراوانی مصرف کنند زیرا سرعت متابولیسم و از دست رفتن حرارت به مقدار زیادی در آنها افزایش می‌یابد. مثلا پرخورترین موجود گوشتخوار امروزی، موش شبگرد است که هرشب بسیار شکار می‌کند، اما یک شیر به اندازه این موجود کوچک انرژی لازم ندارد.
درگذشته گاهی خزنده پاریختان دوپا مانند پلاتیوسور را پروسوروپادس می‌نامیدند. برخی اعضای این دایناسورها قدی به بلندی 30 متر داشتند. سپس این نوع دایناسور تغییر شکل داد و صاحب سری کوچک، گردن و دمی دراز و بدنی بزرگ شد. دایناسورهای این خانواده از 230 تا 66 میلیون سال پیش زندگی می‌کردند.
بحث داغ دیرین‌شناسان
اگر می‌خواهید وارد بحثی داغ با دیرین‌شناسان شوید، از آنها بپرسید کدام یک از دایناسورها پر داشته‌اند. این موضوع هنوز سوژه مورد بحث دیرین شناسان است. برخی از آنها معتقدند، اولین دایناسورهای پردار تروپوداها بوده‌اند. در باره شکل اولیه پرها هم باید گفت که ساختاری ساده داشتند و بیشتر شبیه مو بودند تا پرهایی به مفهوم امروزی. ابتدا این پرها بیشتر وسیله‌ای برای پوشش بدن گوشتخواران دوپای تند و چابک بوده، اما به مرور زمان رنگ و ساختار این پرها تغییر کرد و سرانجام اولین دایناسورهای سیلوروسور توانستند پرواز کنند. با این حال بیشتر دیرین شناسان نسبت به زمان تشکیل پر در دایناسورها با یکدیگر توافق ندارند. برخی از آنها معتقدند اشتباه است اگر وجود پر را به تروپوداها نسبت ندهیم. بنابر نظر این دیرین‌شناسان، احتمال وجود پر با جثه حیوان ارتباط مستقیم دارد. هرچه حیوان بزرگ‌تر باشد، به جای گرم ماندن، ترجیح می‌دهد، بیشتر حرارت از دست دهد. بنابراین به عایقی چون پر نیاز ندارد. دایناسورهای واقعا بزرگ ممکن است پر نداشته باشند اما دایناسورهای کوچک تروپوداها به طور قطع پر داشته‌اند. اگرچه وجود پر بیشتر مشخصه تروپوداهاست، اما شواهد اندکی نیز مبنی بر پر داشتن پرنده کفلان موجود است و البته در خصوص خزنده پاریختان، چنین مدارکی یافت نشده است.
دایناسورهای وحشی
تروپوداها
تروپودا به معنای درنده پاست، اما این دایناسورها بیشتر به خاطر دندان‌هایشان مشهورند. بیشتر تروپوداها، گوشتخوار بودند. از اولین دایناسورهای گوشتخوار می‌توان به هرراسور اشاره کرد. سیلوفیسیس هم از تروپوداهای دندان‌دار بود که از حیوانات کوچک و بی‌مهره تغذیه می‌کرده است. از دیگر دایناسورهای شکارچی باید به دیلوفورسور و آلوسور اشاره کرد. البته بزرگ‌ترین دایناسور از خانواده تروپودا، اسپینوسور نیمه‌آبزی بوده است. این دایناسور حتی از تی.رکس و جیگانوتوسور هم بزرگ‌تر بوده است. تروپوداها 230 تا 66 میلیون سال پیش زندگی می‌کردند.
سیلوروسورها
از میان گونه‌های متفاوت دایناسورهای تروپودا، شاخه‌ای از دایناسورها به نام سیلوروسور پدید آمد که شبیه دایناسورهایی بود که ما بخوبی با چهره آنها آشنا هستیم. این دایناسورها ابتدا به شکل موجوداتی کوچک، زیر دست و پای ساروپوداها بودند و بیشتر مواقع جانشان در خطر بود. تنها چیزی که آنها را نجات داد، سرعت و تیزپایی‌شان بود. پاهای بلند، قوزک پیچیده و ستون فقرات محکم از ویژگی‌های آنها بود. به دلیل این که توانستند از پس زندگی شان برآیند، به‌تدریج به جثه شان نیز افزوده شد. از دایناسورهای بزرگ خانواده سیلوروسورها می‌توان به تیراناسور (که البته سلطان آن نیز تی.رکس است) اشاره کرد. شاخه‌ای از این دایناسورها با زندگی درختی سازگار شدند. روی اندام و دم‌های آنها پرهای بلندی به وجود آمد و می‌توانستند مانند سنجاب‌ها از درختی به درخت دیگر سر بخورند. گونه‌ای از این دایناسور سنجابی، به نوعی دایناسور شکارچی پنجه داسی به نام واسی ـ رپتور تبدیل شد. سرانجام گونه دیگری از این نوع دیناسور به کوکودونده (و تمام انواع پرندگان دیگر امروزی) تبدیل شد. این دایناسورها از 165 میلیون سال تاکنون وجود داشته‌اند.
شبه دایناسورها
برخی حیوانات به دلیل شباهت ظاهری، به اشتباه دایناسور تصور شده اند و باید گفت آنها دایناسور نیستند. این حیوانات عبارتند از:
خزندگان آبزی دوره مزوزوئیک
پلسیوسورهای گردن دراز و پلیوسوریدهای (بیش‌خزنده‌واران) قوی و سریع، هر از گاه سروکله‌شان در فیلم‌های هالیوودی پیدا می‌شود، اما این حیوانات از نسل خزندگان خشکی زی بودند و بیش از 200 میلیون سال قبل، دوباره به درون آب بازگشتند.
دیمترودون (دواندازه دندان)
دیمترودون قدکوتاه بود و زبانه بادبانی شکلی روی پشتش داشت. حدود 270 تا 295 میلیون سال پیش زندگی می‌کرد و یکی از جانورانی است که بیش از همه با دایناسور اشتباه گرفته شده است. دیمترودون نوعی از هم کمانان (سیناپسید) بود که گاهی اوقات آن را شبیه پستاندارهای اولیه یا خزندگان شبیه پستاندار می‌نامند. در دوره پرمین، سیناپسیدها، بزرگ‌ترین جانداران روی زمین بودند و بین اواخر دوره پرمین و اوایل تریاسه، منقرض شدند. به دنبال بزرگ‌ترین انقراض روی کره زمین از تعداد این جانوران بشدت کاسته شد و فضا برای پدید آمدن خزندگان و در نهایت دایناسورها باز شد. سیناپسیدهایی که زنده مانده و در این دوره زندگی می‌کردند، کوچک و حشره‌خوار بودند.
پتروسور (خزندگان بالدار)
به گزارش جام جم آنلاین،این حیوانات پرنده مانند دایناسورها از نسل خزندگان بوده و در همان دوره زمانی زندگی می‌کرده‌اند. اگرچه نسبت به نوع حرکتشان بین دیرین شناسان بحث هست، این حیوانات اندامی نیمه ایستاده داشتند.
No tags for this post.
