داده‌های گزارش سیاستی اندیشکده هاتف که یک نهاد پژوهشی است و در سال ۹۷ ایجاد شده است، نشان می‌دهد که از میان ۱۰ رتبه برتر سال ۸۰ رشته ریاضی و فیزیک، فقط دو نفر از آن‌ها در ایران مانده‌اند. یک‌نفر دانشیار مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف است و دیگری استادیار گروه مهندسی برق دانشگاه صنعتی امیرکبیر.
به گزارش سیناپرس به نقل از هم میهن؛ مهاجرت دانشگاهیان از ایران و سکونت دائمی آن‌ها در کشورهای جهان اول، موضوع تازه‌ای نیست. باوجود اینکه آمارهای بسیاری درباره مهاجرت نخبگان ارائه شده، اما هنوز هم این موضوع که در دهه۸۰ از آن به‌عنوان «فرار مغزها» یاد می‌شد، جامعه را بی‌حس نکرده است و هر خبر تازه دراین‌باره، یک افسوس تازه هم دارد.
در سال‌های اخیر بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی با ویزای تحصیلی روانه کشورهای دیگر شدند و رفته‌رفته با پیدا کردن شغل یا تشکیل خانواده، مهاجرت خود را دائمی کردند. وضعیت دانشجویان سال‌های دهه۸۰ یا ابتدای۹۰ چگونه است؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که از میان رتبه‌های یک تا ۱۰رشته ریاضی و فیزیک در سال‌های ۱۳۸۰ تا 1390 تعداد 114 نفر، دیگر در ایران حضور ندارند.
آمریکا، کانادا و سوئیس ازجمله کشورهایی‌اند که دانشجویان آن‌ها را به‌عنوان مقاصد خود انتخاب کرده‌اند. این گزارش بر پایه بررسی است که اندیشکده هاتف براساس اطلاعات لینکدین این افراد و در طول یک‌سال، آن را تهیه کرده و برای نخستین‌بار منتشر می‌شود. داده‌های این گزارش نشان می‌دهد که به‌طور متوسط ۷۸درصد نخبگان، دیگر به کشور بازنگشته‌اند. داده‌های این گزارش پارسال تهیه شده و احتمال خطای اندکی در آن‌ها وجود دارد.
داده‌های گزارش سیاستی اندیشکده هاتف که یک نهاد پژوهشی است و در سال ۹۷ ایجاد شده است، نشان می‌دهد که از میان ۱۰رتبه برتر سال ۸۰ رشته ریاضی و فیزیک، فقط دو نفر از آن‌ها در ایران مانده‌اند. یک‌نفر دانشیار مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف است و دیگری استادیار گروه مهندسی برق دانشگاه صنعتی امیرکبیر. از میان چندنفر باقیمانده ۵نفر مقیم آمریکا هستند و دونفر مقیم کانادا.
اوضاع در ورودی‌های سال ۸۱ هم مشابه است. با این تفاوت که سه‌نفر از رتبه‌های برتر، ساکن ایرانند و مشغول فعالیت در حوزه‌های استارت‌آپ و صنعت هستند. از نفرات باقیمانده ۳نفر ساکن آمریکا هستند، دو نفر ساکن کانادا و یک‌نفر ساکن سوئیس، در این گزارش سرنوشت رتبه ۵ ورودی سال ۸۱ روشن نیست. از ورودی‌های سال ۸۲ دانشگاه در رشته ریاضی و فیزیک یک‌نفر ساکن ایران است و فعال در حوزه بازار و استارت‌آپ و باقی یا در کانادا هستند یا در آمریکا.
براساس این پژوهش از ورودی‌های سال ۸۳ فقط یک‌نفر ساکن ایران است و از ورودی‌های سال ۸۴ فقط دونفر. داده‌های این پژوهش نشان می‌دهند که در سال ۸۵، دونفر از رتبه‌های برتر در شرکت اپل مشغولند و رتبه برتر آن‌سال هم‌اکنون استادیار دانشگاه استون انگلیس است. رتبه دوم رشته ریاضی سال ۸۶، استادیار دانشگاه شهید چمران اهواز است و رتبه هفت، معاون مدیرعامل کارگزاری مفید و رتبه ۵ هم نیروی آزاد توسعه‌دهنده وب معرفی شده است. باقی نفرات یا ساکن آمریکا هستند یا کانادا.
از رتبه‌های برتر ورودی سال ۸۷ دانشگاه، هیچ‌کس ساکن ایران نیست. رتبه اول آن‌سال اکنون دانشجوی دکترای استنفورد است و رتبه ۹، استادیار دانشگاه واشنگتن سیاتل. رتبه ۵ هم به‌عنوان استادیار علوم و مهندسی کامپیوتر در دانشگاه چینی هنگ‌کنگ معرفی شده است.
رتبه‌های برتر سال ۸۸ هم در شرایط مشابهی‌اند، از میان تمام ۱۰رتبه برتر رشته ریاضی و فیزیک هیچ‌کس اکنون در ایران نیست، رتبه ۵ ساکن کاناداست و باقی ساکن آمریکا، دونفر در شرکت اپل فعالند و یک‌نفر استادیار دانشگاه واشنگتن است.
رتبه۹ سال ۸۹، فارغ‌التحصیل دکترای مهندسی برق از دانشگاه صنعتی شریف است و ساکن ایران. کشور مقیم رتبه ۵، دانشگاه هلند و ایران معرفی شده است. او پژوهشگر اقتصاد دانشگاه آمستردام است و کارشناس اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس. از ورودی‌های سال ۸۹ یک‌نفر در جمهوری چک است، یک‌نفر در امارات‌متحده عربی و دیگران همچنان در آمریکا به‌سر می‌برند.
اوضاع رتبه‌های برتر ورودی سال ۹۰ هم مشابه با دیگر سال‌هاست. در این‌سال یک‌نفر فارغ‌التحصیل دکترای مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف معرفی شده است و ساکن ایران و دیگران ساکن آمریکا، کانادا و سوئیس. از ورودی‌های سال ۹۱ دانشگاه، یک‌نفر دانشجوی دکترای شریف است و یک‌نفر مهندس نرم‌افزار در گروهی صنعتی در ایران. دیگران همچنان آمریکا و کانادا را به‌عنوان کشورهای محل زندگی‌شان انتخاب کرده‌اند. یک‌نفر محقق «برکلی» است، دیگری دانشجوی دکترای «ام‌آی‌تی».
رتبه‌یک سال ۹۲، دکترای فیزیک شریف دارد و مولف کتب کنکور است. رتبه ۴، دانشجوی دکترای فیزیک شریف است و باقی همچنان آمریکا و کانادا را به‌عنوان کشورهای محل زندگی‌شان انتخاب کرده‌اند.
در سال ۹۳ کشورهای محل اقامت رتبه‌های برتر، تغییر کرده است. در جدول مربوط به این‌سال، رتبه‌سوم همان‌سال ساکن ترکیه است و دانشجوی ارشد علوم و مهندسی کامپیوتر دانشگاه کوچ. رتبه‌دوم در دانشگاه ملبورن استرالیا، دکترای مهندسی پزشکی می‌خواند و یک‌نفر هم مهندس توسعه نرم‌افزار در شرکتی تبلیغاتی در فرانسه است. رتبه۱۰ سال ۹۳، در ایران مانده و پژوهشگر در دانشگاه شریف است.
تعداد بیشتری از ورودی‌های سال ۹۴ در ایران مانده‌اند. مثلا رتبه دو این‌سال رشته‌اش را تغییر داده و اکنون دانشجوی پزشکی دانشگاه تهران است. رتبه ۴ آن‌سال دانشجوی دکترای مهندسی برق دانشگاه شریف است و رتبه ۵، سرپرست تیم هوش‌مصنوعی در یکی از اپلیکیشن‌های پرطرفدار. یک‌نفر هم دانشمند داده و بنیانگذار یک استارت‌آپ در ایران است.
رتبه یک سال ۹۵ اکنون دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف است، یک‌نفر دانشجوی ارشد «ام‌بی‌ای» و دیگری مهندس نرم‌افزار در یک مجموعه مهندسی. باقی دانشجویان همچنان یا در آمریکا هستند یا سوئیس. یک‌نفر هم از ورودی‌های آن سال دانشجوی دکترا در دانشگاه تورنتو است.
این داده‌ها پارسال تهیه شده و ممکن است درصدی خطا داشته باشند. نکته دیگر اینکه، این گزارش تنها آمارهای مربوط به سال‌های ۸۰ تا ۹۵ است، پرسش اینجاست که وضعیت مهاجرت دانشجویان در سال‌های اخیر چه تغییری کرده است؟ بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت، دی پارسال در نشست خبری اعلام کرد که ایران بعد از ۷ تا ۸ سال در تراز ۵۰ هزار دانشجوی مهاجر قرار گرفته است و اکنون وارد تراز بالاتر از ۶۶ هزار نفر دانشجوی مهاجر است: «این عدد نشان می‌دهد با سرعت پدیده افزایش جمعیت دانشجویی خارج از کشور را تجربه می‌کنیم.»
صلواتی در آن نشست با بیان اینکه این آمارها با تاخیر یکی، دوساله منتشر می‌شوند، تاکید کرد: «متاسفانه آمارهای ما در این زمینه به‌روز نیست و این امکان وجود ندارد که بدانیم درحال‌حاضر چقدر دانشجوی ایرانی در خارج از کشور مشغول به تحصیل هستند، به‌گونه‌ای‌که چندی پیش رئیس سازمان امور دانشجویان اعلام کرد، ما آمارهای دقیقی از خروج نخبگان در دست نداریم، ولی جای نگرانی نیست؛ اما این گفته نوعی تناقض آماری است.»
مدیر رصدخانه مهاجرت در آن نشست، ایران را چهارمین کشور دانشجوی دکتری‌فرست به آمریکا توصیف کرد: ایران اولین کشوری است که نرخ ماندگاری را در این کشور دارند، ضمن آنکه ۹۰درصد فارغ‌التحصیلان PHD ایرانی در کشور آمریکا می‌مانند.
مهاجر فرستی ایران
پیمایش رصدخانه ملی مهاجرت در سال ۱۴۰۱ اطلاعات دیگری درباره مناطق دانشجو فرست ارائه می‌دهد. مثلا در بخشی از این گزارش تاکید شده که منطقه آسیای شرقی و اقیانوسیه همواره مبدأ اصلی دانشجویان بین‌المللی بوده است. در سال ۲۰۲۰ میلادی ۲۹درصد از دانشجویان بین‌المللی از منطقه آسیای شرقی و اقیانوسیه بوده‌اند.
مقایسه «سهم دانشجو فرستی مناطق مختلف نشان می‌دهد که دو منطقه آسیای میانه و جنوب و غرب آسیا بیشترین افزایش را در میان مناطق جغرافیایی تجربه کرده‌اند. همچنین سهم دانشجو فرستی از دو منطقه صحرای آفریقا و آمریکای شمالی و اروپای غربی با کاهش همراه بوده است.»
در بخش دیگری از این گزارش به مقصد اصلی دانشجویان بین‌المللی اشاره شده است: «آمریکای شمالی و اروپای غربی همواره مقصد اصلی دانشجویان بین‌المللی بوده است. در سال ۲۰۲۰ میلادی تقریبا نیمی از دانشجویان بین‌المللی (۴۸درصد) کشورهای این منطقه را به‌عنوان مقصد تحصیلی خود انتخاب کرده‌اند.
سهم دانشجوپذیری منطقه آمریکای شمالی و اروپای غربی نسبت به سال ۲۰۱۰ با کاهشی تقریبا ۵درصدی همراه بوده است. اگرچه سهم دانشجوپذیری کشورها در اکثر مناطق جغرافیایی (به‌جز کشورهای صحرای آفریقا و کشورهای جزیره‌ای) با افزایش همراه بوده است اما کشورهای منطقه اروپای مرکزی و شرقی، کشورهای عربی و کشورهای منطقه آسیای شرقی و اقیانوسیه طی یک‌دهه گذشته توانسته‌اند دانشجویان بین‌المللی بیشتری را به خود جذب کنند.»
داده‌های پیمایش رصدخانه ملی مهاجرت در سال ۱۴۰۱ همچنین تاکید دارد که چین و هند، کشورهای اصلی مبدأ دانشجویان بین‌المللی در منطقه OECD هستند. این دو کشور درمجموع بیش از ۳۰درصد دانشجویان بین‌المللی در کشورهای عضو OECD را تشکیل می‌دهند.
«در سال ۲۰۲۰ کشور ایران با ۵۵هزار و ۲۱۳دانشجو در کشورهای این منطقه در رتبه سیزدهم در میان ۱۵کشور برتر دانشجو فرست به کشورهای منطقه OECD قرار گرفته است.» نکته مهم ماجرا اینجاست که تعداد دانشجویان ایرانی در کشورهای منطقه OECD معادل ۵/۱درصد دانشجویانی است که در داخل کشور ثبت‌نام کرده‌اند. کشور نپال ازاین‌حیث در جایگاه نخست قرار گرفته است. تعداد دانشجویان نپالی ثبت‌نام‌شده در کشورهای عضو OECD در سال ۲۰۲۰ معادل ۲۰درصد از کل دانشجویانی است که در داخل کشور نپال ثبت‌نام کرده‌اند.
جدول دیگری که در این پیمایش منتشر شده، نشان می‌دهد که ایران هفدهمین کشوری است که به دنیا دانشجو فرستاده است.
دانشجویان چرا مهاجرت می‌کنند؟
اندیشکده هاتف در بخش دیگری از این گزارش تاکید کرده است که بین چهار گروه فعالان استارت‌آپی، پزشکان و پرستاران، اساتید، محققان و پژوهشگران و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بین ۶۳ تا ۷۱درصد از افراد تمایل زیاد یا بسیارزیاد برای مهاجرت از ایران دارند.
این گزارش همچنین تاکید کرده که بین ۵۶ تا ۸۷درصد این گروه‌ها تمایل خود به مهاجرت را تا حد زیاد یا بسیارزیاد حاصل از شرایط عمومی کشور می‌دانند: «هرچند قیمت ارز و همه‌گیری کرونا در سال‌های اخیر باعث کاهش نسبی مهاجرت‌ها شده است ولی تمایل به مهاجرت از کشور و نارضایتی ایجادشده در پی آن، نشان‌دهنده وخامت اوضاع در بین گروه‌های تحصیلکرده و نیروی کار ماهر در کشور است.»
در بخش پایانی این گزارش آمده که هرچه امید به آینده بیشتر باشد، میزان مهاجرت کمتر می‌شود: «امید به آینده جوانان در رابطه با شغل آینده‌شان، میزان درآمد آن‌ها، توانایی تشکیل زندگی، ازدواج، خرید مسکن و… تاثیر گذارند و سرانجام امنیت (فیزیکی، روانی و اقتصادی) افراد در کشور نیز در فرار مغزها بی‌تاثیر نیست. افراد معمولا جذب کشورهایی می‌شوند که از لحاظ جذابیت و امید به آینده‌روشن، اطمینان بیشتری داشته باشد.» نکته آخر این گزارش شرح‌حال وضعیت فعلی دانشجویان ماست.
