*دکتر مهدی زارع
نگاشت شتابنگاری حاصله در محل ساختمان شیر وخورشید طبس هنوز قوی ترین نگاشت شتابنگاری از نظر محتوی انرژی و مشاهده شدن دامنه های بلند در فرکانس‌های مختلف در ایران و دنیاست. سال‌ها بعد از زلزله طبس این نگاشت به عنوان مهمترین نگاشت حوزه نزدیک گسل برای طراحی سازه های حساس مورد استفاده بود. این زلزله با گسل زمین‌لرزه ای ( با تظاهرهای سطحی ناپیوسته و به صورت قطعه قطعه) به طول حدود 80 کیلومتری و عمق حدود 10کیلومتر همراه بود.
گسل زمین‌لرزه ای از فاصله حدود 10کیلومتری شهر طبس گلشن عبور می کرد؛ به خاطر باغ گلشن به طبس «گلشن» می‌گویند. وجود واحه 
شب تازه آغاز شده بوده و تاریکی مطلق(به علت قطع برق) با فریادها و ناله های مجروحان فضای غم انگیزی را ایجاد کرده بود. بازماندگان این زلزله آن شب تلخ ترین خاطره زندگی شان را پشت سر گذاشتند. آنها باید ابتدا به سمت باغ گلشن می‌رفتند تا بتوانند از نظر جغرافیایی خودشان را توجیه کنند و پس از آن بدانند که باید به کدام سمت بروند.
مرکز آمار ایران در مهر۱۳۵۷ تعداد این کشته‌ها را ۶۳۶۳ نفر اعلام کرد که این تعداد شامل ۳ هزار و ۶۶۲ نفر در شهر طبس و ۲ هزار و ۷۰۱ نفر در روستاهای اطراف بودند.
کانون زلزله در نزدیکی کریت واقع بود و خرابی ها از دیهوک(در جنوب شرق) تا اصفهک و سپس خود طبس گسترش می‌یافت. شهر طبس در مدت حدود سه سال بازسازی شد اما شهری که امروز به عنوان طبس در قلب کویر مرکزی ایران وجود دارد نسبتی با طبس زیبای تاریخی قبل از زلزله ندارد! شهری است مانند همه شهرها و حاشیه شهرهای تازه ساز و اغلب بی‌هویت! ای کاش هنگام بازسازی، علاوه بر ساخت و ساز و مقاوم سازی در برابر زلزله، فکری هم به حال هویت تاریخی این شهر می شد.
از سوی دیگر زلزله طبس، در بهبوهه انقلاب اسلامي، درست یک هفته پس از واقعه 17 شهریور تهران رخ داد. ظاهرا آن زمان وقوع زلزله در طبس را به انفجار و رخدادی غیر طبیعی در کویر نسبت می دهند؛ نگاشت‌های برجای مانده و پژوهش‌های متعدد این فرضیه را رد کرده و نشان داده اند که زلزله طبس کاملا طبیعی بوده که پس از یک نبود لرزه ای طولانی مدت که هنوز نمی دانیم چند هزار ساله بوده، اتفاق افتاده است.
کانون زلزله در نزدیکی کریت واقع بود و خرابی ها از دیهوک(در جنوب شرق) تا اصفهک و سپس خود طبس گسترش می‌یافت. شهر طبس در مدت حدود سه سال بازسازی شد اما شهری که امروز به عنوان طبس در قلب کویر مرکزی ایران وجود دارد نسبتی با طبس زیبای تاریخی قبل از زلزله ندارد! شهری است مانند همه شهرها و حاشیه شهرهای تازه ساز و اغلب بی‌هویت!
هم اکنون سطح های زمین ریختی یا ژئومورفیک متعددی در پای دامنه کوه‌های شتری درشرق طبس وجود دارد که با گسل‌های کواترنر از هم تفکیک می شوند. یکی از این گسل‌های کواترنر همان گسل زمین لرزه ای طبس بود که اگر برای طبس و هر شهر دیگر ایران چنين مطالعاتی انجام دهیم، می‌توانیم مکان گسل‌های کواترنر و گسل‌های زمین لرزه ای بالقوه بعدی را حدس بزنیم یعنی دریابیم که در زلزله های احتمالی بعدی چه محل‌هایی ممکن است گسیخته شود. چیزی‌که حتی قبل از زلزله طبس نیز قابل تشخیص بود.
به هر حال هنوز برای شناخت دقیق زلزله طبس در آغاز راهیم. هنوز مطالعه دیرینه لرزه شناسی برای تعیین سن گسیختگی‌های قبلی در راستای گسل زمین لرزه ای طبس انجام نشده است و هنوز نمی دانیم نبود – گپ- لرزه ای طبس چند هزار ساله است. هنوز ریز پهنه بندی لرزه ای طبس صورت نگرفته است و همچنین هیچ تلاشی نیز برای باز زنده سازی بافت تاریخی (قبل از زلزله) و اساسا دوباره سازی بناهای تاریخی براساس مستندسازی های قبلی درطبس انجام نشده است.
یکی از این مستند سازی ها در کتاب جالب« طبس، شهری که بود» نوشته مهندس دانش دوست انجام شده است. در این مسیر باید شهرداری و شورای شهر طبس و نماینده طبس در مجلس شورای اسلامی پیشگام شوند و میراث فرهنگی را نیز به کمک بطلبند. هویت تاریخی طبس باید به این شهربازگردد و اینکار را با دقت و تلاش و درس گیری از تجربیات صورت گرفته در سایر نقاط جهان می توان انجام داد.
* استاد زلزله شناسی مهندسی، مدیر گروه زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، تهران و ایران
No tags for this post.