مقبره بزرگمهر قائنی (بوذرجمهر قائنی) بر تپه ای سنگی مشرف بر شهر قائن که جزئی از رشته کوه های مرتفع پشت آن محسوب می شود ، واقع شده است. مجموعه آرامگاه بوذرجمهر قائنی شامل ایوانچه های تحتانی به اضافه برج مدور سنگی ، گنبدخانه ( مقبره و اتاق آن ) ، شمع خانه ( جهت نذورات ) و بخش های پیوسته سکونتگاهی و خدماتی است که به مرور زمان و به فراخور در دوره های مختلف ساخته شده است. در ابتدا از این مجموعه مدفنی برای بزرگمهر به وجود آمده به طوری که بعد از تسطیح بخشی از دامنه تپه و جابه جایی سنگ های آن فونداسیون ایجاد این بخش آماده شده است.
شیوه ها و اسلوب معماری به کار رفته در گنبد خانه نشان دهنده به کارگیری فرم چلیپایی در احداث اتاق مقبره بر روی مدفن بوذرجمهر قائنی است که به تدریج این پلان چلیپایی به مربع تغییر حالت داده است.
بخش مورد بحث شامل سه طاقنما به صورت ایوانچه است و مصالح به کار رفته در آن سنگ و آجر بوده و همچنین برج اصلی این رشته طاقنما ها یا ایوانچه ها علاوه بر زیبایی نه به معنی قلعه بلکه به معنی فضای ورودی در آن ایجاد شده بود که به مرور زمان بسته شده است.
این برج احتمالا در قرن هفتم و هشتم هجری به ساخته شده است. داخل این برج به صورت تو خالی بوده که در حال حاضر نیز به همین صورت باقی مانده است.
از داخل همین برج یک ورودی وجود دارد که برج را دور زده و با استفاده از یک رشته پلکانی کم عرض به بالای برج می رسد که این محل صفه ای برای ایجاد بنای آرامگاه بر روی مدفن بزرگمهر قائنی است.
هم اکنون از این پلکان که مسیر دسترسی را به وجود می آورد چیزی بر جای نمانده است. گنبد به صورت ساقه دار و با هشت طاق نمای گچی با قوس جناغی است که پایه آن از سنگ و گنبد آن کم خیز و آجر چین شده به شکل عرقچین اجرا شده است.
شیوه ها و اسلوب معماری به کار رفته در گنبد خانه نشان دهنده به کارگیری فرم چلیپایی در احداث اتاق مقبره بر روی مدفن بوذرجمهر قائنی است که به تدریج این پلان چلیپایی به مربع تغییر حالت داده است.
در ساخت بنا از سنگ های گوناگون با فرم های مختلف از کوه مجاور استفاده شده است. نمای سنگی آرامگاه نیز در هر طرف دارای یک ورودی و طاق نما به صورت قوس سه بخشی تند است که به مرور زمان بر اثر مرمت ها و تصرفات دوره های مختلف، به فرم فعلی تغییر شکل داده است.
در دوره های بعدی به دلیل اهمیتی که مردم این منطقه برای آرامگاه بوذرجمهر قائنی قائل بودند ، سازه های مختلفی به بنا الحاق شد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد :
شمع خانه : شامل دو فضای مجزا و در عین حال مرتبط به هم که در دوره صفوی در جبهه شمالی آرامگاه و بالاتر از کف مقبره ساخته شد و دارای طاق ها و طاقچه هایی کوچک جهت روشن کردن شمع است .
مخزن آب انبار : مخزن سنگی عظیمی که جهت ذخیره نمودن آب قنات در کنار مجموعه احداث شد و احتمالاً در سال 1220 یا 1221 هجری قمری ساخته شده است .
علاوه بر آن اتاق هایی نیز در صفه گنبد خانه وجود دارد که به صورت انباری و مسکونی مورد استفاده قرار می گرفته است.
در کل این بنا دارای خصوصیات بارزی در تزئینات و نوع معماری در ادوار مختلف دوران اسلامی است ، به طوری که پس از گذشت نزدیک به هفت قرن از ساخت آن به صورت مجموعه ای از نمایشگاه معماری این سال ها در آمده است .
در گزارش مرمتی این بنا ، نکات جالبی وجود دارد که به صورت مختصر به برخی از مهمترین آن ها می پردازیم :
بخشی از گنبد به صورت دو پوسته کار شده است و در بخش ساقه گنبد احتمالاً نورگیر هایی وجود داشته است که به مرور مسدود شده اند .
رسمی بندی ها و تزئینات گچی مربوط به 300 تا 350 سال پیش هستند . در صورتی که احتمال داده می شود سقف زیر گنبد به صورت کاربندی با گچ بوده و به تدریج این تزئینات بر آن افزوده شده و تزئینات قبلی در زیر آن مخفی مانده یا از بین رفته باشد .
قوس های سقف ایوانچه اکثراً از نوع خنچه پوش تخت یک گلویی است یعنی فرمی که بیشتر در اوایل دوره قاجار از آن استفاده می شد . این موضوع نشان دهنده تغییر فرم تزئینات بنا در این دوره است که جایگزین تزئینات اصلی شده است .
نوع گچبری ها که بیشتر گل و بوته و گل و مرغ ، نقوش اسلیمی و ختایی هستند ، شاخصه اصلی هنر صفوی بوده و احتمالا در این دوره اجرا شده اند .
فرم گنبد از بیرون به صورت ساده و با استفاده از آجر و طبق الگوهای معماری قرن هشتم اجرا شده که احتمالا شالوده اصلی بنا در زمان ساخت بوده و فرم واقعی خود را حفظ کرده است و تنها موردی که باید به آن اشاره کرد این است که احتمالا کاشی های نره بعداً به آن اضافه شده است .
با توجه به شواهد ارائه شده ، احداث بنا یا شالوده اولیه آن در دوره اوج هنر اسلامی و معماری در قرن هشتم و یا قبل از آن صورت گرفته است و به تدریج جهت تکمیل نمودن آن به فراخور نیاز تا دوره قاجار تغییراتی در بنا ایجاد شده است . در سال های گذشته ، مرمت هایی از سوی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری در این بنا انجام شده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.