سنگی که نشان می‌دهد آل احمد 46سال بیشتر عمر نکرد اما هم از بعد نویسندگی و هم از بعد روشنفکری، بر هم‌نسلان خود تاثیر شگرفی گذاشت.تاثیر پدرخوانده‌واری که هنوز هم که حدود نیم قرن از مرگ آل‌احمد می‌گذرد، پیرامون آن نظرات مختلفی وجود دارد. برخی کماکان، شمایل جلال را تقدیس می‌کنند و برخی دیگر نگاه منتقدانه‌ای به او دارند. با این‌همه نمی‌توان ادبیات داستانی و البته جریان روشنفکری دو دهه سی و چهل را بررسی کرد و برای جلال آل‌احمد، فصل جداگانه و حضور پررنگی قائل نشد. از آنجا که مجال کوتاه این جستار اجازه پرداختن وسیع به فراز و نشیب زندگی آل‌احمد را نمی‌دهد، نگاه کوتاهی به گزیده‌ای از دیدگاه‌های دو چهره شناخته شده حوزه تاریخ و ادبیات معاصر، دکتر یعقوب آژند( در کتاب ادبیات داستانی در ایران و ممالک اسلامی) و دکتر محمد جعفر یاحقی( در کتاب چون سبوی تشنه) خواهیم داشت و تنها این نکته را اضافه می‌کنیم که جلال آل‌احمد دوم و بر اساس برخی روایت‌ها یازدهم آذر ۱۳۰۲ در تهران و در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمد و در هیجدهم شهریور ۱۳۴۸ در اَسالِم گیلان درگذشت. کیفیت درگذشت جلال در کتاب کوتاه و خواندنی «غروب جلال»، نوشته همسرش دکتر سیمین دانشور بسیار خواندنی و به یاد ماندنی است.
دکتر محمد جعفر یاحقی:آل‌احمد و نثر تلگرافی
….آل احمد نخستین داستان خود را به سال ۱۳۲۴ با عنوان «زیارت» در مجله سخن چاپ کرد. مجموعه «دید و بازدید» او هم در این سال منتشر شد. داستان از رنجی که می‌بریم بیشتر تحت تأثیر شعارهای حزبی درباره فشاری که حکومت بر کارگران و افراد سیاسی وارد می‌آورد، در سال ۱۳۲۶ انتشار یافت.
در دو مجموعه داستان «سه تار» و «زن زیادی» نادانی، تعصب و ناداری مردم کوچه و بازار را با لحنی انتقادی تصویر کرد. از سال ۱۳۳۲ برای مدتی به زندان افتاد. «سرگذشت کندوها» را درباره مسائل سیاسی مربوط به ملی شدن صنعت نفت ایران نوشت که صورت تمثیلی داشت.
مشهورترین اثر داستانی آل احمد داستان بلند «مدیر مدرسه» است که در سال ۱۳۳۷ منتشر شد. «مدیر مدرسه» سرگذشت مدیری بی‌پناه است بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که فضای اداری فاسد سرانجام او را به ناامیدی می‌کشاند. نثر پرشتاب و بریده بریده آل احمد که به «نثر تلگرافی» شهرت یافته، در همین اثر به کمالی شایسته رسید و نسل جوان آن روز و دهه بعد را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد. رمان «نون والقلم»(۱۳۴۰) کوشش دیگری است برای بازگویی اوضاع اجتماعی در قالب داستان. «نفرین زمین» (۱۳۴۶) در واقع ادامه مدیر مدرسه است و در آن معلم روستا به گزارش تحولات روستاها در روزگار اصلاحات ارضی می‌پردازد.
در قلمرو سفرنامه، تک‌نگاری و مشاهدات، اورازان، تات نشین‌های بلوک زهرا، جزیره خارک، درّ یتیم خلیج فارس، سفر روس یادگارهایی است که ز قلم آل احمد بر جای مانده است. در بازگشت از سفر حج وقتی در سال ۱۳۴۵ سفرنامه حج او با نام خسی در میقات انتشار یافت توجه بسیاری از حج کنندگان اهل قلم را به خود معطوف کرد، به‌طوری که می‌توان گفت این اثر با تقلیدهای فراوانی که به دنبال داشت، توانست سبک نوینی در سفرنامه نویسی حج پدید آورد.
آل احمد ترجمه‌هایی از آثار نویسندگان بزرگ جهان مانند: داستایوفسکی، ژان پل سارتر، آندره ژید و اوژن یونسکو نیز دارد که در مجموع نسبت به دیگر زمینه‌های نویسندگی برای او به عنوان یک مترجم شأن چندانی به بار نیاورده است. چنانکه تلاش‌های او در کار مطبوعات و نشر چندین نشریه یا همکاری با گردانندگان آن‌ها هم هرگز در قبال شهرت وی در نویسندگی اهمیت زیادی نیافته است.
دکتر یعقوب آژند:آل‌احمد، عصاره حرکت‌های روشنفکری ایران
جلال آل احمد داستان نویسی خود را با چاپ داستان کوتاه «زیارت» در مجله سخن شروع کرد. مجموعه داستان دید و بازدید را در سال ۱۳۲۴ و از رنجی که می‌بریم را در سال ۱۳۲۶ و سه تار را در سال ۱۳۲۷ و زن زیادی را در سال ۱۳۳۱ منتشر ساخت.
آل احمد فرهنگ صادراتی اروپا را که دروازه‌های مملکت بی در و پیکر بر روی آن گشوده بود، در بوته نقد قرار داد و بحثی را در این مقوله گشود (غربزدگی=۱۳۴۱) آل احمد در اواخر عمر نه چندان طولانی‌اش به خود برگشت و بر سنت‌های عقلانی و دیرینه سرزمین خود نظر دوخت. این «خود گرایی» در بیشتر آثار متأخر آل احمد بازتاب یافت. آل احمد علاوه بر داستان کوتاه، رمان‌ها سرگذشت کندوها (۱۳۳۳)، مدیر مدرسه (۱۳۳۷)، نون والقلم (۱۳۴۰) نفرین زمین (۱۳۴۶) و سنگی بر گوری (۱۳۶۴) را نوشت و در هرکدام از آن‌ها به طرزی سمبولیک و یا شیوه رئالیسم، بعضی از جریانات سیاسی-اجتماعی زمانه خود را مجسم کرد.
آل احمد در عالم قلم‌زنی زحمت زیادی کشید.. در عرصه‌های فکری و فرهنگی دیگر هم فعالیت داشت. از بعضی نواحی محروم و فقر زده ایران، تک‌نگاری (مونوگرافی) تهیه کرد و اورازان، تات‌نشین‌های بلوک زهرا، خارک، در یتیم خلیج از جمله آن‌ها بودند. یادداشت‌های خود را در سفر به روسیه و مکه و اسرائیل تنظیم کرد و خسی در میقات، سفرنامه روس و ولایات اسرائیل دستاورد این سفرها بودند. در نقادی ادبی ید طولایی داست و بر کوچک و بزرگ ابقاء نمی‌کرد. ارزیابی شتابزده، کارنامه سه ساله، یک چاه و دو چاله، سه مقاله دیگر بازتابی از این تلاش به شمار می‌رفتند. در نقادی اجتماعی سیاسی و تاریخی غربزدگی و خدمت و خیانت روشنفکران را نوشت. در ترجمه هم خود را آزمود و مار باز از داستایوفسکی، بیگاه از آلبر کامو و سوء تفاهم از همو، بازگشت از شوروی از آندره ژید، کرگدن از اوژن یونسکو و غیره را به فارسی برگرداند. آل احمد حوزه فعالیت خود را به روزنامه نگاری نیز کشاند و چندی مدیریت مجله علم و زندگی را بر عهده گرفت و بعدها هم دو شماره از کیهان ماه را منتشر کرد. آل احمد نثر ویژه‌ای داشت. تأثیرات هدایت در او نیز دیده می‌شد ولی به‌تدریج زبان و نثر مستقل خود را به وجود آورد که ایجاز، چالاکی و صراحت قلم از ویژگی‌های این نثر بود. آل احمد را می‌توان عصاره و فشرده حرکت‌های روشنفکری ایران در سه دهه بیست، سی و چهل تاریخ معاصر ایران دانست که در بسیاری از این حرکت‌ها، حضوری زنده و فعال داشت.
مهرداد نصرتی
No tags for this post.