این روزها بحث خطرهای احتمالی فرونشست تهران به چالش بزرگی تبدیل شده است. واکاوی علت این امر بهانه‌ای شد تا با دکتر غلامرضا شعاعی، عضو هیات علمی و مدیر گروه زمین‌شناسی مهندسی دانشگاه تربیت مدرس و عضو انجمن زمین‌شناسی مهندسی و محیط‌زیست ایران گفتگو کنیم.
علت اصلی ایجاد فرونشست چیست و چه پیامدهای احتمالی می‌تواند به همراه داشته باشد؟
فرونشست می‌تواند ناشی از علل مختلفی باشد. مصرف بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و انحلال لایه‌های زیرین یا به عبارتی ایجاد فروچاله، از شایع‌ترین دلایل ایجاد فرونشست در دشت‌های ایران است. شاخص‌ترین نمونه فرونشست ناشی از انحلال، فرو چاله‌هایی است که در سال‌های اخیر در دشت همدان ایجادشده است. متاسفانه اخیرا به علت استحصال بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های غیرمجاز، دشت‌های استان تهران، خراسان، اصفهان، مرکزی، همدان، آذربایجان شرقی و غربی، البرز، هرمزگان (دشت میناب) و گلستان (گنبد و گرگان) گرفتار فرونشست زمین شده‌اند. معروف‌ترین فرونشست ناشی از استحصال بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در ایران در دشت رفسنجان دیده‌شده است که وقوع آن از اواسط دهه 40 تاکنون ادامه دارد. طبق تحقیقات به‌عمل‌آمده دشت رفسنجان در سال 1350 دارای 209 حلقه چاه بود که تعداد آن تا سال 1380 به حدود 1800 چاه رسیده است. تعداد چاه‌های دشت شهریار در جنوب غربی تهران هم طی چند دهه اخیر افزایش پیداکرده است. 
اکنون حداکثر 5000 حلقه چاه به‌صورت مجاز حفرشده و پروانه دارند درصورتی‌که تعداد چاه‌های حفرشده در این دشت تا 30 هزار چاه غیرمجاز نیز ذکر شده است. متاسفانه خشکسالی‌های اخیر باعث تشدید مساله فرونشست دشت‌های شهریار و ورامین شده است. برداشت بی‌رویه آب در خشکسالی‌های اخیر باعث شده، سطح آب‌های دشت‌های ایران کاهش پیدا کند. هرچند نوع ساختار آبخوان‌ها یا سفره آب زیرزمینی -یک لایه آبدار زیرزمینی که اغلب در لایه‌های تحکیم نیافته یا در سنگ‌های دارای درز و شکاف ایجاد شده و می‌تواند از طریق چاه بهره‌برداری شود- متفاوت است اما بر اساس برآوردهای انجام شده به‌عنوان‌مثال سطح آب‌های زیرزمینی در دشت شهریار تا زیر 100 متر پایین‌تر از سطح زمین افت پیداکرده و این موضوع تقریبا در سراسر ایران تبدیل به موضوع بحرانی شده است.
اخیرا مساله پیامدها و خطرهای احتمالی فرونشست شهر تهران بسیار مطرح است، آیا واقعا خطر فرونشست، شهر تهران را تهدید می‌کند؟
متاسفانه انعکاس خبر فرونشست 36 سانتی‌متری سالانه شهر تهران از سوی برخی مسئولان موجب نگرانی مردم شده است، درصورتی‌که ما هنوز مساله‌ای جدی به نام فرونشست در خود شهر تهران نداریم. این اتفاق اکنون در دشت‌های اطراف تهران مانند شهریار، ورامین و قرچک به علت برداشت بی‌رویه آب در حال روی دادن است. البته به علت اینکه روش‌های مختلفی برای محاسبه این فرونشست‌ها وجود دارد، برخی از محققان اعتقادی به نشست سالانه 36 سانتی‌متری استان تهران ندارند. آنها میزان این نشست را سالانه 16 تا 22 سانتی‌متر نیز اعلام کرده‌اند. حتی اگر نشست سالانه 36 سانتی‌متری را نیز بپذیریم، این نشست در نقطه بیشینه در مرکز دشت شهریار رخ می‌دهد و مربوط به کل دشت یا شهر تهران نیست. این نشست مربوط به محدوده‌ای از دشت شهریار است و به شهر تهران تعمیم داده نمی‌شود.
علت اصلی نشست منطقه شهران چه عاملی بود؟
حادثه شهران بیشتر به موضوع فنی و زمین‌شناختی مربوط است. این حادثه به فرونشست ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی ارتباطی ندارد؛ لایه‌های زیرین زمین شهر تهران از چند نوع آبرفت (مواد آواری سستی که توسط رود یا آب‌های جاری دیگر در طی چند هزار سال نهشته شده باشد) و چند نوع خاک مختلف تشکیل‌شده است. هرچند علت ایجاد شدن یا نشدن این حادثه با حفاری مترو بحث‌های زیادی به همراه داشته است اما بدون تردید رعایت اصول فنی حرف نخست را می‌زند. به نظر می‌رسد کار استحکام‌بخشی به دیواره‌های مترو پس از حفاری با سرعت انجام نشده به همین دلیل خاک‌های سست قسمت‌های فوقانی رها شده و وارد تونل مترو شده‌اند. این موضوع کاملا متفاوت از فرونشست است. چنین رخدادی از ریزش دیواره یا سقف تونل و خاک‌های بالادست و ایجاد فرو چاله‌ای در سطح زمین ناشی می‌شود. امیدوارم با توجه بیشتر مسئولان مترو دیگر شاهد رخ دادن چنین پیشامدهایی نباشیم.
نشست زمین چه پیامدهایی می‌تواند داشته باشد؟
فرونشست زمین علاوه بر خسارت‌های مستقیم مانند کج شدن ساختمان‌ها، ایجاد ترک‌های عمیق در سطح زمین، کج شدن و شکستگی لوله‌های آب و گاز عبوری از منطقه، خسارت‌های بلندمدتی نیز به همراه دارد؛ اصولا دشتی که نشست کرده باشد، دیگر مانند گذشته ظرفیت پذیرش آب را ندارد یعنی ظرفیت آبخوان آن دشت از بین رفته است زیرا فاصله بین ذره‌های خاک کاهش پیدا کرده و اگر ما حتی به میزان کافی آب به این آبخوان‌ها اضافه کنیم مانند گذشته قادر به نگهداری آب نخواهند بود بنابراین ضرورت دارد هرچه زودتر مقابله با این پدیده را آغاز کنیم؛ اکنون مقابله با این کار آغاز شده اما مشکلات اجرایی زیادی در مسیر تحقق این هدف وجود دارد که امیدواریم مسئولان توجه بیشتری کنند.
برای برون‌رفت از این مساله چه راهکاری پیشنهاد می‌کنید؟
مدیریت آب منطقه‌ای تهران سال گذشته کار را با بستن چاه‌های غیرمجاز بهره‌برداری آغاز کرده است. انجام چنین کاری قدم مناسبی برای کنترل و پیشگیری از پیامدهای احتمالی این مساله در آینده است اما قدم اصلی بالا بردن بهره‌وری آب در کشوراست. متاسفانه ما زمان بسیاری را برای انجام این کار از دست داده‌ایم. ما باید از حداقل 20 سال پیش به این موضوع می‌اندیشیدیم. اکنون حدود 92 درصد آب مصرفی در ایران مربوط به بخش کشاورزی و پس‌ازآن به ترتیب به بخش صنعتی و شهری اختصاص دارد. متاسفانه اکنون بهره‌وری کشاورزی ما خیلی پایین است. تنها راه افزایش بهره‌وری مصرف آب، جلوگیری از بهره‌وری غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی و استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری و کشت محصول است. امیدواریم بتوانیم با به‌کارگیری این روش‌ها دوران خشکسالی را پشت سر بگذاریم و پدیده فرونشست را کنترل کنیم.
گزارش :فرزانه صدقی
No tags for this post.