جایی که اگرچه نزد خود اهالی تبریز شناخته شده است اما چه بسا برای بازدید کنندگان غیر بومی این شهر نام چندان شناخته شده ای نباشد یا آن را در اولویت بازدیدهایشان قرار ندهند. حال آن‌که دسترسی مناسب به این محل به اضافه جاذبه دوگانه‌ای که این مکان دیدنی دارد، می‌تواند خانه لاله‌ای را بیش از اینها در مرکز توجه قرار دهد. یکی از دلایل این جذابیت زیبایی و معماری خود عمارت است و دیگری، تبدیل شدن این مکان زیبا به دفتر پژوهشهای تاریخی فرهنگی یحیی ذکاءست که یکی از چهره‌های شناخته شده و فرهنگی یک قرن اخیر است.
معماری چشم‌نواز
خانه لاله‌ای معماری بسیار زیبایی دارد و عمارتی است در دو طبقه با عرصه 900متر و اعیانی 600متر مربع با بنایی آجری و بالکن‌هایی با سرستون‌های دیدنی و ستون‌های گچبری شده که در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ با شماره ثبت۲۹۱۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.نمای ساختمان دارای قاب‌بندی آجری پرکاری است و راه پله فرعی از کلاه فرنگی طبقه همکف، می‌توانسته است نیازهای اندرونی را برطرف کند. معماری خانه لاله‌ای متعلق به دوره سلطنت رضاشاه است. قسمت اصلی بنا در سمت شمال قرار گرفته و دارای دو ورودی از طرف غرب و جنوب غربی است و بدنه شرقی و غربی حیاط آن که دارای حوض و باغچه است، طاق نماهای آجری دارد. ورودی به طبقه همکف، از طریق دو راهرو صورت می گیرد که دارای یک اتاق مرکزی و دو اتاق جانبی است.
در قسمت شمال آن نیز حیاط خلوت کوچکی ایجاد شده که نور فضاهای داخلی را تأمین می‌کند.این خانه که به خاطر فراوانی لاله‌های مختلف کاشته و پرورده شده در آن به این نام شهرت یافته، برخلاف آن که مشهور شده به مرحوم یحیی ذکاء تعلق ندارد بلکه از این مکان به عنوان دفتر پژوهشهای تاریخی فرهنگی استاد یحیی ذکاء بهره‌برداری می‌شود که در زمینه تاریخ و ایران‌شناسی به ویژه پژوهشهای منطقه آذربایجان و تبریز، خدمات ارزنده‌ای کرده است.
ایرانشناس و پژوهشگری به نام یحیی ذکاء
«جستارهايي درباره زبان مردم آذربايگان»، «نوروز و بنياد نجومي آن در همبستگي با تخت جمشيد»، «تاريخ عكاسي و عكاسان پيشگام در ايران»، «مينياتورهاي مكتب ايران و هند احوال و آثار محمد زمان نقاش دوره صفوي» و «زمين لرزه‌هاي تبريز»، بخشی از تالیفات و پژوهشهای ارزشمند پژوهشگر نامی قرن اخیر یحیی ذکاء به شمار می‌رود که در حوزه‌های مختلف تاریخ، فرهنگ و هنر نام شناخته شده‌ای است. یحیی ذکاء در سال 1302 در تبریز به دنیا آمد و در 28دی‌ماه 1379 در گذشت. او بعد از طی دوران ابتدایی در مدرسه رشدیه تبریز، با مدیریت رضا قلی رشدیه به تهران آمد و در تهران و بعد قزوین دوره اول متوسطه را خواند و سپس مجددا به تهران آمد و برای سالیان سال ماندگار شد. وی ابتدا در دبیرستان فیروز بهرام، تحصیلات مقطع متوسطه خود را زیر نظر استادانی نظیر زنده‌یادان ذبیح‌الله صفا و دکتر پرویز ناتل خانلری به پایان رساند و سپس وارد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شد و به تحصیل در رشته باستان شناسی پرداخت. وی به سال 1335 با رتبه اول از این دانشکده فارغ التحصیل شد و پیش از آن‌که وارد خدمت وزارت فرهنگ شود، مدتی در کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران مشغول بود، زنده یاد ایرج افشار در این باره می نویسد:«یحیی پس از گذراندن دوره نظام در آذربایجان و پیش از این که در وزارت فرهنگ به خدمت درآید مدتی بیش از یک سال در کتابخانه دانشکده حقوق که محمد تقی دانش پژوه و من آنجا می بودیم به تجربه در کار کتابداری پرداخت.روزگار خوبی را باهم گذراندیم اما شور و شوق بی تابانه ای که به تحقیق و تجسس در قلمرو تاریخ هنر و عتیقه شناسی و آثار باستانی داشت او را به وزارت فرهنگ کشانید و در آنجا خدمات متعددی را عهده دار شد و ارزشمندی علمی خود را نمودار ساخت.»
یحیی ذکاء که در طول عمر پر بار خود مشاغل متعددی در زمینه فرهنگ و تاریخ را عهده‌دار بود و یکی از بنیانگذاران موزه در ایران هم محسوب می‌شود، اواسط دهه چهل شمسی، به مدت یک‌سال هم به ریاست کتابخانه ملی ایران منصوب شد تا سال 1357 و زمان بازنشستگی‌اش، مشاور وزیر فرهنگ و هنر وقت بود. علاقه دیرپای او به شهر زادگاهش را در جای جای آثارش می‌توان دید و خود یحیی ذکاء، اشارات مستقیمی به این علاقه دارد. وی در واپسین سال‌های عمر کتابخانه شخصی خود را به سازمان میراث فرهنگی اهدا کرد تا مورد استفاده پژوهشگران و محققین قرار گیرد. بدین منظور اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، «خانه لاله ای» را با موافقت استاد در سال 1378 خریداری کرد و پس از اتمام کار مرمت و انتقال کتاب‌هایش به تبریز، این مکان با عنوان «دفتر پژوهشهای فرهنگی و تاریخی یحیی ذکاء» طی مراسمی در روز 28 اردیهشت ماه 1380 همزمان با روز جهانی موزه و آغاز هفته میراث فرهنگی در تبریز افتتاح شد. در حالی که دقیقا 4ماه از درگذشت شادروان ذکاء سپری می شد و او که آرزوی دیدن چنین روزی را داشت، رخت به سرای باقی کشیده بود.
موزه ای آبرومند برای بنیانگذار موزه ها
امروز وقتی وارد خانه لاله‌ای می‌شویم مشاهده می‌کنیم در منتهی الیه سمت راست حیاط، بنایی است که در دو سوی خود یادگارهایی را از استاد یحیی ذکاء در بر دارد. در یک طرف این بنا، کتابخانه اوست که شرح آن پیشتر گفته شد. در اتاق روبروی کتابخانه، وسایل شخصی و میزکار و نوشت افزار یحیی ذکاء و چیزهایی از این دست به چشم می‌خورد که به نوعی یک موزه جمع و جور است. یحیی ذکاء که در طول سالیان پر بار عمر خود، در برنامه‌ریزی و راه‌اندازی بسیاری از موزه‌ها در تهران و شهرستان‌ها( نظیر موزه کاشان) نقش بسزا و غیر قابل انکاری داشته است، قریب 15سال است که صاحب موزه آبرومندی در خانه لاله‌ای تبریز است که در جنوب کوچه صدر تبریز قرار دارد.
گزارش: مهرداد نصرتی
No tags for this post.