گنجینه ای کم‌نظیر در موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران
به مناسبت روز پزشک، با خانم سیده مریم پورصالح امیری، کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی همراه شدیم تا مروری اجمالی بر تاریخچه طب قدیم و پزشکی نوین ایران داشته باشیم.
موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران در چه تاریخی افتتاح شد؟
سال 1376 پیشنهادهای اولیه تأسیس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی مطرح شد؛ پس از این تاریخ، گردآوری و جمع‌آوری آثار آغاز و مکانی برای تأسیس موزه انتخاب شد؛ ساختمان موزه از بناهای بازمانده از دوره قاجاریه (اصبل شاهی) است.
این موزه با همکاری سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران در سال 1380 فعالیت رسمی خود را آغاز کرد.
آثار موجود در موزه از چه مکان‌هایی جمع‌آوری شدند؟
بخش بسیار زیادی از آثار موجود در موزه مربوط به سازمان میراث فرهنگی هستند که با دستور رئیس وقت این سازمان، آقای سید محمد بهشتی از موزه‌های سراسر کشور جمع‌آوری شدند؛ بخشی مربوط به آثار اهدایی هستند که توسط پزشکان یا افراد خیر به موزه اهدا شده‌اند و قسمتی از آثار نیز بصورت امانی از سوی موزه‌های مختلف – مثل موزه ملی – در اختیار موزه قرار گرفته‌اند.
ریاست این موزه در آغاز فعالیت برعهده چه کسی بود؟
مرحوم دکتر شمس شریعت تربقان، از چهره‌های ماندگار پزشکی و پدر پاتولوژی ایران، ریاست این موزه را (تا خرداد 1393) برعهده داشتند. در دوره ریاست ایشان، انتشار کتاب‌های بسیاری همچون کتاب‌های تاریخ پزشکی ایران انجام شد.
پس از فوت دکتر شریعت تربقان، مرحوم دکتر حسن فرسام (تا بهمن 1394) ریاست موزه را برعهده گرفتند. دکتر فرسام کارهای بسیار زیادی در مورد تاریخ شفاهی داروسازی انجام داده و کتاب‌ها و مقالات متعددی در مورد داروسازی نوشتند.
در حال حاضر، دکتر احمد جلیلی رییس و آقای حسن برکتی مدیر موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران هستند.
آیا مطالعات خاصی بر روی جمجمه‌ها و اسکلت‌های موجود در موزه انجام شده است؟
تنها اتفاقی که افتاده و هنوز به ثمر نرسیده است، بازسازی چهره دو جمجمه دختر سیزده ساله شهر سوخته و پادشاه دوره ایلام نو در کشور انگلستان است که هنوز فرصت نمایش این چهره‌ها فراهم نشده است.
گشت و گذاری در بخش های مختلف موزه
بخش دیرین انسان‌شناسی
آثار موجود در این بخش مربوط به دوران پیش از تاریخ هستند. قدیمی‌ترین آثار موجود در این بخش شامل ابزارهای سنگی مربوط به 250 هزار سال پیش، جمجمه‌ها و اسکلت‌هایی مربوط به تمدن شهر سوخته، و جمجمه‌های مربوط به مسجد کبود تبریز و تالش هستند.
در بین جمجمه‌ها، نمونه‌های شاخصی مثل جمجه جراحی شده دختر سیزده ساله شهر سوخته وجود دارند؛ این دختر بدلیل عارضه هیدروسفالی در پنج هزار سال پیش تحت عمل جراحی قرار گرفته بود. تحقیقات نشان می‌دهند که این دختر حدود شش ماه تا یکسال پس از این جراحی زنده مانده بود، چراکه قسمت جراحی شده جمجمه ترمیم شده بود.
هیدروسفالی از جمله عارضه‌های شایع در شهر سوخته بود و انجام این عمل جراحی، به همراه ساخت اولین چشم مصنوعی جهان که در این شهر کشف شد، نشان می‌دهند که علم در این تمدن بسیار پیشرفته بوده است.
از دیگر آثار شاخص این بخش، جمجمه کیدین هوتران، پادشاه دوره عیلام نو (متعلق به سه هزار سال پیش) است که به همراه گنجینه ارجان در بهبهان کشف شد. کامل‌ترین اسکلت بدست آمده از شهر سوخته متعلق به یک خانم نیز در این بخش وجود دارد.
مومیایی طبیعی متعلق به 900 سال پیش که در کویر مرکزی ایران، در یک گورستان قدیمی در شهر یزد دفن شده بود و توسط کاوش‌های غیرعلمی بدست آمد. باید این نکته را متذکر شد که مومیایی‌های طبیعی مشابه مومیایی‌های مصر باستان نیستند، بلکه تحت شرایط خاص محیطی تبدیل به مومیایی می‌شوند.
بخش مردم‌شناسی پزشکی
آثار این بخش به دو گروه تقسیم می‌شوند: بخش اول، طب سنتی و ابزار مورد استفاده از جمله شاخ‌های حجامت (شاخ کل و بز کوهی) هستند که در دوره معاصر از آنها استفاده می‌شد. بخش زیادی از آثار این بخش مربوط به دوره معاصر (100 سال اخیر) هستند و بازدیدکنندگان در این بخش با روش‌های حجامت، فصادی و زالواندازی آشنا می‌شوند.
بخش دیگری از مردم‌شناسی پزشکی مربوط به طب عامیانه، یعنی باورها و اعتقادات مردمی است. مردم بدلیل ناآشنایی با بیماری‌ها اعتقاد داشتند که نیروی بدی باعث بیمار شدن آنها می‌شود و به همین دلیل، از راه‌هایی برای خارج کردن این نیروهای بد استفاده می‌کردند؛ طلسم درمانی و سنگ درمانی برخی از این روش‌ها هستند.
انواع شاخ‌های حجامت، نیشترها، کلبتین‌ها (ابزار دندانپزشکی) و کیف حکیم دوره قاجاریه، از دیگر آثار موجود در این بخش هستند.
بخش اسناد و نسخ خطی
یکی از مهمترین کتاب‌های موجود در این بخش، قدیمی‌ترین نسخه از کتاب طب المنصوری متعلق به محمد بن ذکریای رازی است؛ این نسخه حدود هزار سال قبل، یعنی 250 سال بعد از رازی نوشته شده است.
بسیاری از نسخ موجود در این بخش شامل پزشکی، افیون‌ها، مفردات و مرکبات طب سنتی و تشریح هستند. اطلاعیه‌های مربوط به اداره صحیه در 100 سال پیش که اطلاعاتی در مورد بیماری‌های شایع، راه‌های درمان و پیشگیری در اختیار مردم قرار می‌دادند؛ یکی از اولین اجازه‌نامه‌های طبابت مربوط به مدرسه دارالفنون معروف به "دیپلم چهار خانه" که در سال 1919 میلادی صادر شده بود؛ از دیگر آثار موجود در این بخش هستند.
در انتهای سالن اسناد و نسخ خطی، مدال‌ها و تقدیرنامه‌های پروفسور مجید سمیعی قرار دارند که توسط ایشان به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران اهدا شده‌اند.
بخش چشم پزشکی
تمامی وسایل و ابزار موجود در این بخش متعلق به پروفسور محمدقلی شمس، بنیانگذار چشم پزشکی نوین در ایران هستند. پروفسور شمس، بنیانگذار بیمارستان فارابی، اولین عمل پیوند قرنیه را در ایران انجام دادند و همچنین نخستین کسی بودند که عینک را (در داخل کشور) ساختند.
اولین جعبه‌های تعیین نمره عینک، وسایل شخصی، میز کار مطب، دست‌نوشته‌ها و کتاب‌ها، مدال‌های پروفسور شمس در این بخش قرار دارند.
بخش دندانپزشکی
یکی از نخستین نمونه دستگاه‌های رادیولوژی دندان، چرخ پدالی دندان، اولین یونیت‌های دندانپزشکی که وارد ایران شدند (اهدایی توسط مرحوم دکتر خلیل طاهرزاده سامانی)، اولین ابزارهای قالب‌گیری و جراحی دندان، ماکت‌های دندان، از جمله آثار نمایش داده شده در این بخش هستند.
بخش دامپزشکی
آثار این بخش آثار اهدایی توسط یک دامپزشک هستند. انواع ابزار جراحی حیوانات، ابزار دندانپزشکی چهارپایان، انواع مختلف نعل، متعلقات مربوط به اسب و سوارکاری، دو کپی از نسخه‌های تشریح حیوانات (مربوط به قرن نهم هجری) در این بخش وجود دارند.
دواخانه نظامی
جزو اولین داروخانه‌های شیمیایی که 150 سال پیش از اتریش خریداری و وارد ایران شد. این دواخانه ابتدا برای تجهیز نظام خریداری شد و سپس در اختیار خانواده‌ای به نام نظامی قرار گرفت. تا سال 1367، دکتر امیرهوشنگ نظامی سرپرستی آن را برعهده داشتند و سال 1371، دواخانه نظامی به دانشکده داروسازی منتقل و در نهایت در سال 1381 در اختیار موزه ملی تاریخ علوم پزشکی قرار گرفت.
این دواخانه شامل انواع مختلف مواد دارویی، ابزار داروسازی، شربت‌سازها و قرص‌زن‌ها هستند. تمامی مراحل ساخت دارو در خود دواخانه انجام می‌شدند. عکسی از این دواخانه در خیابان چراغ برق مربوط به حدود 100 سال قبل وجود دارد.
راهروهای موزه
تابلوی نقاشی ابوعلی سینا
این اثر توسط استاد ابوالحسن صدیقی، از نقاشان و مجسمه‌سازان مشهور ایرانی و شاگرد استاد کمال‌الملک در 60 سال پیش تصویر شده است. این اثر نقاشی در دانشگاه تهران قرار داشت و پس از افتتاح موزه تاریخ علوم پزشکی، مرمت و به موزه منتقل شد.
غرفه پروفسور عدل
پروفسور یحیی عدل یکی از پیشکسوتان جراحی نوین در ایران بودند که پس از تحصیل طب در فرانسه، وسایل و شیوه‌های نوین جراحی را به ایران آوردند. خانواده پروفسور عدل تمامی آثار ایشان شامل مدال‌ها، کتاب‌ها، دست‌نوشته‌ها و لباس فارغ‌التحصیلی ایشان را به موزه اهدا کردند.
غرفه دکتر قریب
دکتر محمد قریب، از پیشکسوتان طب اطفال در ایران بودند. در این بخش، اولین تابلوی مطب دکتر قریب، وسایل شخصی، کتاب‌های دوران دبستان، دست خط، آثار و کتاب‌ها، تصاویر مربوط به جوانی و میانسالی، مدال‌ها و افتخارات ایشان از جمله مدال لژیون دونور فرانسه قرار دارد.
ویترین گیاهان دارویی – ظروف آئینی و داروسازی
اطلاعات نمایش داده شده در این قسمت مربوط به گیاهان دارویی مورد استفاده در طب سنتی ایران هستند که از کتاب مخزن الادویه گرفته شده‌اند.
در بخشی دیگری از ویترین‌ها، ظروف مربوط به هزاره‌های اول و دوم پیش از میلاد قرار دارند. این ظروف بدلیل شکل خاص‌شان، احتمالا برای ساخت یا نگهداری داروها استفاده می‌شدند. یکی از ظروف شاخص موزه، ظرف تقطیر متعلق به هزاره اول پیش از میلاد است.
در گذشته بسیاری از بیماری‌ها با استفاده از مراسم و آئین‌ها درمان می‌شدند. در دوره باستان چهار رشته پزشکی وجود داشت که برترین رشته مانتره پزشک بوده یعنی کسی که با کلام مقدس – اوستاخوانی- درمانگری می‌کرد؛ بنابراین این ظروف می‌توانند ارتباط نزدیکی با پزشکی داشته باشند.
موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران در خيابان كارگر شمالی، خيابان شانزدهم (فرشی مقدم)، ورودی درب شماره 2 پردیس شمالی دانشگاه تهران واقع شده و از ساعت 9 تا 15 پذیرای بازدیدکنندگان می‌باشد.
گزارش: معصومه سوهانی
No tags for this post.
