گزارش تصویری و تحلیل فنی گوردخمۀ فخریکا درمهاباد
معماری صخره ای از دوران باستان در ایران رواج داشته و بیشتر درخدمت باورهای مذهبی ایرانیان باستان بوده گاهی هم برای سکونت دل صخره هارا تراش داده اند. دخمه یا استودان (محل نگهداری استخوان) اصطلاحی است که نقش و جایگاه مهمی درآداب مذهبی مربوط به چگونگی رفتار ایرانیان باستان با پیکر مردگان دارد.
به طور کلی هیچ گاه نمی توان تاریخ دقیق ساخت این دخمه را به روشنی بیان کرد ولی شاید بتوان همچون دخمه های موجود دراستان کرمانشاه این دخمه را هم متعلق به اواخر دوران هخامنشی یا شاید فراهخامنشی دانست.
براساس مندرجات متون مذهبی مانند وندیداد که بخشی از اوستا محسوب می شود، جسد آدمی(Nasu) پس از مرگ توسط دیو مرگ (Druj-Nasu) تسخیرشده و بنابراین توانایی آلوده کردن آفرینش های سپندینه یعنی آتش، آب و زمین (خاک) را دارد . براین اساس درآیین زرتشت سوزاندن مرده، به آب سپردن آن و یا دفن مستقیم جسد درخاک کار ناپسند و نکوهیده ای محسوب می شود. بر اساس فرهنگ مردم ایران باستان پیکر فرد از دنیا رفته باید به مکانی بلند در کوهستان برده شود تا به کمک طبیعت به سرعت ازتمامی اجزای فساد پذیر رها شود. پس از این مرحله است که استخوان ها درون استودانها جمع می شوند.
برخی ازگوردخمه ها به ویژه آن هایی که از آن شاهان هخامنشی هستند دارای تابوت سنگی بوده و درون دخمه ها به شکل اتاق درآمده اند. نمونه این گوردخمه ها را می توان در کوه رحمت در نزدیکی تخت جمشید و یا نقش رستم مشاهده کرد . بنا به دلایل فوق الذکر اغلب گوردخمه های باقی مانده از ایران باستان درصخره های کوه ها ایجاد شده اند. یکی ازگوردخمه های معروف ایران فخریکا یا فخریک است که در15 کیلومتری شهرستان مهاباد در نزدیکی روستای اگریقاش در استان آذربایجان غربی قرارگرفته است. پژوهشگران بزرگی مانند ارنست هرتسفلد آلمانی گوردخمه های موجود درشمال غربی وغرب ایران و شمال عراق را مادی می دانستند Herzfeld,1920:13,idem,1941:201)) ولی امروزه بیشترینۀ پژوهشگران براین باروند که این تاریخ گذاری معتبر نیست بل که بیشترگوردخمه ها واستودان ها (استخوان دانها) را باید به دوران هخامنشی، فراهخامنشی واشکانی (Gall,1974:145-161) منتسب کرد. پژوهشگرانی همچون راولینسون در سال 1838 میلادی، شیندلر در1882میلادی وژاک دمورگان فرانسوی در1896م، از این دخمه دیدن کرده اند. دیاکونوف پژوهشگر برجسته روسی درکتاب تاریخ ماد در مورد دخمۀ فخریکا می نویسد: مقبره های صخره ای تقلیدی ازخانه های مسکونی هستند وبیشتر آن ها ازیک یا چند اتاق داخلی وجلوخان و رواق ایوان که برستون ها استوار است ترکیب شده اند. هرتسفلد براین باور بوده که این آرامگاه صخره ای ازآن شاهزاده ای مادی در سرزمین ماناها بوده وتاریخ آن را بین سال های 840 تا 660 پیش ازمیلاد ذکر کرده است.
گوردخمۀ فخریکا در دامنۀ جنوبی صخره ای که تقریباً بردشت پهناور موسوم به شهرویران مشرف است کنده شده است. صخره مورد نظر ازلایه های رسوبی آهکی تشکیل شده و بلندی دخمه از لب ایوان تا پایین ترین قسمت که به دامنۀ کوه می رسد 5 متر و30 سانتیمتر است و خود دخمه هم درابعاد 6 متر در 6 متر حجاری شده است. داخل دخمه به دو بخش تقسیم می شود که عبارتند از: بخش شمالی که به وسیلۀ دوپله از بخش ورودی جدا شده و دارای دو ستون با ارتفاع 2 متر و10سانتیمتر است. در منتهی الیه سمت غربی این بخش قبری به ابعاد 65/2 در 40/1 متروعمق یک مترکنده شده و البته دو قبر کوچکتر به ابعاد مساوی 40/1 در90/0 و عمق یک متر هم در این محل وجود دارند. ارتفاع این بخش از سقف تا کف دو متر و 10 سانتیمتراست. پایه ستون های دو ستون این بخش ساده و مربع شکل اند. سر ستون های این بخش هم حالتی ساده و البته پرکارتر نسبت به پایه ستون ها دارند و فرم اجرا شده در آن ها دقیقاً مشابه سرستون های دو ستون بخش جلویی است. پایه ستون های قسمت جلویی دایره ای شکل اند و هرچه بالاتر می آیند قطر آن ها کوچکتر می شود.
به طور کلی هیچ گاه نمی توان تاریخ دقیق ساخت این دخمه را به روشنی بیان کرد ولی شاید بتوان همچون دخمه های موجود دراستان کرمانشاه این دخمه را هم متعلق به اواخر دوران هخامنشی یا شاید فراهخامنشی دانست.
گزارش : حمیدرضا سروری – کارشناس ارشد باستان شناسی
احسان محمدحسینی – دانشجوی دکترا باستان شناسی
تصاویر: حمیدرضا سروری
No tags for this post.
