گزارش تصویری و تحلیل فنی مجموعه شهاب الدین طراز
مجموعه شهاب الدین ابوالقاسم طراز یکی از آثار ارزشمند تاریخی شهر یزد محسوب می شود. سر در وروی مسجد دارای تزیینات کاشی معرق و کاشی های برجسته است و کتیبه ای به خط ثلث بربالای این سر در دیده می شود که متن آن به شرح زیر است :
« امر ببناء هذه مدرسة الصدر المعظم صاح(ب ) … » که دنباله اش تخریب شده است.
در دوطرف سردر داخل دو مربع مستطیل شکل ، کتیبه ای به خط کوفی بنایی وجود دارد که کتیبه مستطیل دست چپ کاملاٌ باقی ما نده است و متن آن چنین است:
« خداوندا به حق نیک مردان الهی عاقبت محمود گردان »
و کتیبه دست راست کاملاٌ تخریب شده است.
شاه ابوالقاسم محله ای است از محلات قدیم یزد . نام این محله بسیار معروف ماخوذ ست از اسم شهاب الدین قاسم طراز که در قرن هشتم در آن موضع مسجد و مدرسه ای بنا کرده و مدرسه اش به نام مدرسه شهاب الدین قاسم طراز در کتب تواریخ یزد معرفی شده و نام او به مرور ایام به صورت محرف شا ابوالقاسم تداول یافته است.
بر دوره داخلی کریاس و اطراف سردر گاه ها سوره فتح به خط نسخ و به رنگ سفید اجرا شده بوده و امروزه تنها قسمتی از آن باقی است . همچنین از ظواهر و آثار باقی مانده استنباط می شود که بدنه کریاس سراسر پوشیده از کاشی معرق بوده است.
بنای مسجد تک ایوانی بوده که این ایوان در غرب قرار گرفته است و بر بالای آن تزیینات کاشی فیروزه ای بر زمینه آجری باطرح ساده ای دیده می شود. این ایوان توسط چند پله از سطح حیاط بالا تر قرار گرفته است که پله و دو طرف آن به طور مشبک ساخته شده است.
گنبد مسجد آجری بوده و غیر از چند خط باریک از کاشی فیروزه ای رنگ هیچ تزیین دیگری در آن دیده نمی شودو به تازگی بند کشی شده است.
مسجد دارای حیاطی است که در دو طرف آن رواق هایی وجود دارد و در یکی از این رواق ها دو قبر دیده می شود که بنا به گفته اهالی محل، قبراستاد حوزه علمیه همراه با همسرش هستند.
این دو قبر از کاشی های فیروزه ای ، مشکی ، طلایی و سفید پوشیده شده است. در پایین این رواق ها آثار کاشی کاری با طرح ستاره های ایرانی در رنگ های فیروزه ای ، سفید و لاجوردی دیده می شود و در بالای آن نوار باریکی از کاشی های شش ضلعی فیروزه ای ساده کار شده است . در پایین دیوار های دو طرف ایوان غربی نیز این تزیینات وجود داشته که اثری از آ نها دیده نمی شود.
در حال حاضر قسمتی از کاشی کاری های سر در مسجد و قسمت های داخلی آن مرمت شده است .
در کتاب یادگار های یزد صفحه 604 تا 607 ، در باره این بنا و تاریخچه آن چنین آمده :
« شاه ابوالقاسم محله ای است از محلات قدیم یزد . نام این محله بسیار معروف ماخوذ ست از اسم شهاب الدین قاسم طراز که در قرن هشتم در آن موضع مسجد و مدرسه ای بنا کرده و مدرسه اش به نام مدرسه شهاب الدین قاسم طراز در کتب تواریخ یزد معرفی شده و نام او به مرور ایام به صورت محرف شا ابوالقاسم تداول یافته است. مسجدی که اکنون در این محل بر کنار حسینیه قرار دارد بنایی است جدید و بر جای مدرسه خواجه شهاب الدین قاسم بر پا شده است . از بقایای آثار قدیم فقط سردر و کریاس مدرسه باقی است . از این شهاب الدین قاسم طرازکه ذکر او در تواریخ یزد هست در جامع الخیرات هم استطرداٌ (شهاب الدین قاسم الطراز) ذکر آمده و از باغ او نام رفته و معلوم است که در سال های تالیف کتاب مذکور (حدود سال 732ه. ق ) شهرتی داشته و از همعصران رکن الدین بوده است . ضمناٌ باید گفت که این شهاب الدین قاسم طرازغیر از شهاب الدین قاسم معاصر شرف الدین علی یزدی یعنی در عصر شاهرخ و بانی بعضی تاسیسات مانند : خانه ، طنبی ، بادگیر ، حوضخانه ، سرابستان ، حمام و باغ است . »
درباره مدرسه شهاب الدین قاسم طراز نخستین اطلاع ما ماخوذ از تاریخ یزد است. جعفری در این کتاب می نویسد : « هر چند که مدرسه کوچک است اما تمام به کاشی تراشیده تزیین کرده و در گاه عالی و قبه نیکو دارد و آب تفت در آن جاری است . ساحت در مسجد مقابل آن به غایت خوبی ترتیب داده و مزرعه طامهر وقف آنجا ست و اتمام آن در سال سبع و ثلاثین و سبعمائة ( 737 ) بود . »
مسطورات تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی با تغییر عبارت چیزی جز نوشته جعفری نیست .
مگر آنکه از جامع مفیدی بر می آید که مسجد و مدرسه در قرن یازدهم مندرس و منهدم شده بوده است ، زیرا در این کتاب ذکر شده است : « چون اسم موقوفات آن سر کار از زبان ها موقوف گشته ، مدرسه خراب و مکان مسجد ها خانه ها شده . »
از آثارقدیم مدرسه شهاب الدین قاسم طراز، منحصراٌ سردر شمالی و کریاس باقی است و به نحوی که در جامع مفیدی آمده فضای مسجد قدیم به خانه تبدیل شده بود . اکنون در قسمت قبلی مدرسه بنای مسجد جدیدی گزارده شده است.
سر در و کریاس شمالی مدرسه که بقا یایی از آن باقی است، بسیار ظریف و طرح و مزین به کاشی های معرق و کاشی های برجسته است . کتیبه های موجود عبارت است از :
- کتیبه کوفی از کاشی های فیروزه ای یکپارچه که بر بالای آنها یک رشته کاشی مشجری تزیینی نصب کرده اند . فعلاٌ قسمتی از آن در دست چپ سر در باقی است ، « ( ریخته ) … دائرة السوء و قضب الله علیهم و لعـنهم و اعـدلهم جهنم و سائت مصیراٌ . ولله … » ( ریخته ) " سوره الفتح 6 و 7 "
- بین کریاس قدیم و صفه ای که جدیداٌ به صورت مسجد ساخته شده دو قبر از زیر خاک بیرون آمده است و یک تکه کاشی لاجوردی رنگ بر پایین پای قبردست راست نصب است بقیه کتیبه آن ریخته و از بین رفته ، آنچه باقی است این است : « سنة تسع تسعین و تسعمائة سنه 999 » این کلمات بر روی کاشی یک پارچه تراشیده شده است .
- در انبار فعلی مسجد مقادیر زیادی از کاشی های ضربی قالبی و ستاره ای و اشکال دیگر که مربوط به بنای اصلی مدرسه یا محل دیگری بوده است ، بر روی هم انباشته شده و قرار است که آنها را صرف تزیین مسجد تازه ساز کنند . در محل گفتنند که این کاشی ها در سرداب مدرسه کار شده بوده است و موقع تعمیر آنجا را خراب کرده اند . در میان کاشی های مذکور یک قطه کاشی معرق به شکل دایره دیده شد که تاریخ « احدی و سبعمائة » و هیچ نتوانستم آن را مرتبط با بنای مدرسه که در سال 737 ه. ق ساخته شده بدانم .
این بنا به شماره 1007 و در تاریخ 26/ 7/1353 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.
