المپیک ، بارشهای شهابی و آتش بازی
اما بیایید شکوه المپیکی را در نظر بگیرید که آتش بازی اش آسمانی باشد و نورافشانی اش را شهابها به عهده بگیرند. اگر فکر میکنید این امری است محال ، در طرز فکرتان تجدید نظر کنید.
این روزها کمتر میشود کسی در آسمان شهابی ببیند، مگر آنکه شهابش واقعا پرنور باشد ، مشکل از کم بودن شهابها نیست ، مشکل از آسمان پرنوری است که بالای سر ما چنبره زده ، آسمانی که به دست خودمان نورانی اش کرده ایم و آرام آرام ، به نحوی که متوجهش هم نشدیم ، ستاره هایمان را از آسمان شبانه یک به یک چیدیم و بی ستاره شدیم. این پدیده نامیمون را به نام آلودگی نوری میشناسیم. یعنی نورانی شدن بیش از حد آسمان با نورهایی نابجا و نا مناسب . به همین دلیل ، شهابها هم از آسمانمان پر کشیده اند و به نظرمان میآید که آسمانمان بی شهاب شده است. در حالی که در یک آسمان تاریک ( که در گذشته ها امری طبیعی و بدیهی بوده) به طور میانگین تا سه شهاب در هر ساعت در آسمان میتوانستیم ببینیم! البته بودند شب هایی که بیشتر از این تعداد، خیلی بیشتر از این تعداد شهاب را در آسمان میشد دید. مثلا در هر ساعت ۱۰۰ ، ۲۰۰ یا شاید هم ۱۰۰۰ شهاب.(تصویر۱)(بارش شهابی جباری-slooh observatory)
این اعداد شوخی نیستند ، اغراق هم . این تعداد شهاب را در شب هایی خاص در آسمان میدیدیم. ، شبهایی که پدیده ای به نام بارشهای شهابی رخ میدهنn.
شهابها از برخورد شهابواره هایی که با سرعت بسیار زیاد ، با جو زمین ایجاد میشوند.سرعت این شهابواره ها(قطعات سنگی یا فلزی کوچک ) هنگام برخورد با جو زمین در حدود ۷۲۰۰۰ کیلومتر در ساعت برآورد شده ، این سرعت زیاد ، باعث ایجاد دمای بسیار زیاد در اطراف سنگها شده و گازهای پیرامونشان را داغ کرده و درنهایت مولکولهای هوایی که در مسیر این سنگهای کوچک چند سانتی متری تا یک متری هستند در اثر داغی بیش از حد یونیزه شده و به نورافشانی مشغول میشوند. این نورافشانی گازهای داغ یونیزه را در جایی که جوشکاری میکنند دیده اید و متوجه نور شدید و خیره کننده شان شده اید.البته خود این سنگها هم میسوزند و بخشی از نور این شهابها به سوخته شدن آنها ربط دارد.
اما گاهی ، در روزهایی خاص از سال ، به جای اینکه یک شهابواره با زمین برخورد کند، در یک بازه زمانی کوتاه ،زمین با توده ای از این سنگها برخورد میکند. آنوقت به جای اینکه یک شهاب ببینیم ، ناگهان با تعداد زیادی از شهابها روبرو هستیم. این توده شهابواره ای میتواند باقیمانده موادی باشند که از گذر یک دنباله دار ایجاد شده اند. آنوقت پدیده ای شبیه به آتشبازیهایی که در جشنها میبینیم را شاهد خواهیم بود. ردهایی نورانی که از یک نقطه از آسمان آغاز میشوند و جایی در دل تاریکی آسمان هم تمام میشوند.
بارشهای شهابی باشکوهند ، به خصوص اگر آن توده ای که با جو زمین برخورد کرده است پرتراکم و مملو از شهابواره های ریز و درشت باشد ، آنوقت واقعا با آتشبازی باشکوهی روبرو هستیم. نمونه هایی از این نوع بارشهای پرتراکم را در تاریخ داشته ایم ، مثلا در سال ۱۸۳۳ م. بارش شهابی اسدی پرتراکمی در آسمان رخ داد. بر اساس برخی برآوردها، تعداد شهابهای دیده شده در این بارش به ۲۴۰ هزار شهاب در ۹ ساعت رسیده!…در سالهای نخستین دهه ۸۰ شمسی هم بارش شهابی اسدی به اوج کم نظیری رسید. در سالهای ۱۳۸۱ و ۸۲ ش. این بارش شهابی به تعداد بیش از ۳۰۰۰ شهاب در ساعت رسید. منظره ای باشکوه که نگارنده هنوز هم نمیتواند از یاد ببرد. تصویر ۲ (طرحی از بارش شهابی اسدی در سال ۱۸۳۳م.)
الان که این متن را مینویسم منتظر دیدن بارش شهابی دیگری هستم ، بارش شهابی برساووشی که یکی دیگر از بارشهای پرتراکم و زیبای آسمان تابستانی است. جوانتر که بودم ، با خودم فکر میکردم ، آیا نمیتوان هربار که چشم انتظار بارش شهابی شدم، یا دلم برای رصد یه بارش شهابی تنگ شد ، توده ای از خاک و سنگ را بالای جو زمین خالی کنیم و یک بارش مصنوعی بسازیم؟ و البته به خام بودن این ایده همیشه میخندیدم. اما ظاهرا هر ایده خام و پوچی را نباید دست کم گرفت. شاید کسی ، یک زمانی آن را در جایی اجرا کرد. و حالا اینطور شده … جایی ، کسی این کار را در زماین انجام خواهد داد.
نخستین شهابهای مصنوعی
شهابهای مصنوعی آنقدرها هم که فکر میکنیم دور از ذهن نیستند . شاید یکی از معروفترین آنها را در سال ۱۳۸۰ شاهد بودیم. درست در روزهای آغازین این سال ایستگاه فضایی میر که بازنشسته شده بود و نگه داشتنش در فضا امری بیهوده و حتی خطرناک و هزینه بر محسوب میشد به شکلی کنترل شده به سوی لایه های پایین تر جوی هدایت شد. ایستگاه فضایی با سرعت بالایی از مدار ۳۰۰ کیلومتری در سه مرحله به زمین رسید و یک 
بارش شهابی کوچک و محدود بر فراز اقیانوس آرام ساخت. البته ظاهرا سرعت ورودش به جو خیلی هم زیاد نبوده ، چون تعداد زیادی از قطعات این ایستگاه فضایی نسوخته و به اقیانوس افتادند. (تصویر۳) (سوختن ایستگاه فضایی میر در جو زمین)
این یکی از معروفترین بارشهای شهابی کنترل شده و مصنوعی بود. البته بودند نمونه هایی از این سقوط های ماهواره ای یا موشکی که منترل نشده یا حتی ناخواسته بودند و مناظری بدیع و زیبا ایجاد میکردند وگاه باعث حرف و حدیث های زیادی میشدند. آنهایی که به یوفوها اعتقاد داشتند ، آنها را نشانه ای از حضور یوفوها میدانستند و آنهایی هم که به تئوریهای جاسوسی علاقمند بودند اینها را نشانه ای از حضور ماهواره های جاسوسی فرض میکردند. البته بودند علم ورزانی که اینها را بررسی های دقیقتر میکردند و با دقت اعلام میکردند که مثلا سقوط فلان ماهواره اند یا خالی شدن سوخت فلان موشک و … شاید یکی از معروفترینِ این رویدادها را در سال ۱۳۸۶ ش. شاهد بودیم. وقتی که یکی از پرتابه های اطلس۵ سوختش را به خاطر مشکل فنی تخلیه کرده بود. این سوخت شهابی درست نکرده بود ، اما بازتاب نور توسط ذرات سوخت در لایه های بالایی جو شکل عجیب و جذابی درست کرده بود که از روی زمین عجیب دیده شد و بازهم سناریویهای مختلف و معمولا ناصحیح را باعث شد.(تصویر ۴) سوخت تخلیه شده اطلس ۵ در لایه های بالایی جو زمین-عکس از وبلاگ پوریا ناظمی
اما اینها هیچ کدام هنوز بارش شهابی درست و حسابی نبودند . یعنی اینگونه نبودند که بتوان آنها را همچون یک بارش شهابی دقیق و خوب دید و رصد کرد و شناسه های یک بارش شهابی را برایشان در نظر گرفت. اما در همیشه بر یک پاشنه نمیچرخد… بالاخره برای جامه عمل پوشاندن به آرزوهای دور و دراز باید کاری کرد. کاری که بالاخره تا یکی دوسال دیگر به واقعیت خواهد پیوست…
از همین الان یک شرکت نوپای ژاپنی طرحش را برای ساختن بارشهای شهابی مصنوعی اعلام کرده است و به نوعی این احتمال میرود که این بارش شهابی رنگارنگ ، به جای آتش بازی های مرسومی که در المپیکها اجرا میشود ، در المپیک توکیو اجرا گردد.
ایده این شرکت نوپا که با نام ALE شناخته میشود این است که مدارگردی را به ارتفاع حدود ۵۰۰ کیلومتری (یعنی تقریبا ۲۰۰ کیلومتر بالاتر از ایستگاه فضایی بین المللی) میفرستند و از آن منطقه گلوله های فلزی کوچکی به اندازه تقریبی آلبالو به سوی زمین پرتاب میکنند. این گویهای ریز فلزی در لایه های مختلف جو حرکت میکنند و وقتی سرعتشان به عدد تقریبی ۲۸۰۰۰ کیلومتر در ساعت رسید میسوزند و ردهای روشن و رنگارنگی 
را درست میکنند که شبیه به بارش های شهابی میشوند. ایده این شرکت خیلی ساده است که البته تا همین اواخر امکان اجرایی کردنش وجود نداشت، به این دلیل که سفینه های فضایی و مدارگردها خیلی گرانقیمت بودند و نمیشد برای چنین کار فانتزی ای آنها را به خدمت گرفت. اما الان ماهوا ره های بسیار ارزان قیمت خصوصی را میتوان ساخت ( حتی برخی از دانشجوهای کالج هم میتوانند نمونه هایی از این نوع ماهواره ها را بسازند) و از سوی دیگر بالابرهای ارزانقیمت تر تجاری هم شروع به کار کرده اند(مثال بارزش موشکهای فالکونی است که اسپیس ایکس آنها را با موفقیت امتحان کرد). بنابراین میتوان با صرفه اقتصادی این کار را انجام داد. (تصویر ۵)
گویچه های فلزی ای که در این آتش بازی فضایی انجام میشود ، اندکی از شهابواره هایی که به طور طبیعی به جو زمین وارد میشوند بزرگتر است . دلیل این امر این است که شهابهایی درخشانتر که به آنها اذرگوی میگوییم ساخته شود. در اصطلاح های نجومی ، آذرگویها ، شهابهایی هستند که از سیاره زهره پرنورتر باشند. این شهابهای مصنوعی از همین نوع هستند ، درخشانتر و بالطبع ، ردهای طولانی تر خواهند داشت که بی شک برای سرمایه گذاران و کارفرمایانی که آنها را سفارش میدهند جذابتر خواهند بود. اما نکته زیبایی شناسانه دیگری هم وجود دارد. در آسمان شهابهای طبیعی چندان رنگ و وارنگ نیستند. هر بارش شهابی تقریبا شهابهایی تک رنگ دارند. برخی هاشان سبزند و برخی هاشان ، زرد و البته سفید هم که تقریبا در تمام موارد دیده میشود. علت رنگ های فوق ، سرعت و زاویه ورود شهابواره ها به جو هستند و ا ز سوی دیگر جنس مواد شهابواره ها هم در رنگ بندی این شهابها نقش دارد. حالا طراحان این بارش شهابی مصنوعی ، نمونه های متنوعی از گویچه های شهابواره ای را انتخاب کرده اند تا بتوانند طیف کاملی از رنگهای متنوع شهابی را بسازند. (تصویر ۶)
اما همه چیز در این ماجرا سرگرمی نیست(هرچند این کار را میتوان از رده فعالیتهای دانش-سرگرمی Sci tainment در نظر گرفت) طراحان این بارشهای شهابی مصنوعی امیدوارند با وارد کردن قطعات فلزی ای که همه مشخصات اولیه آنها را میدانند (ترکیب و جرم و شکل و اندازه) به جو زمین و بررسی نحوه سوختن آنها ، بتوانند شبیه سازی های دقیقی از ورود قطعات ماهواره ها و موشکها و …. به جو زمین را به دست آورند و به این ترتیب از خطرات ناشی از ورود زباله های فضایی به جو زمین بکاهند. این پروژه گامهای نخستینش را برداشته اما تا اجرایی شدنش هنوز زمان و تحقیقات بیشتری نیاز داریم. این را موریبا جاهMoriba Jah مدیر شرکت ALE ژاپنی میگوید. این تحقیقات را هم به خصوص برای آن نیاز دارند که بدانند این گویچه های رها شده در جو چگونه به زمین میرسند؟ آیا به ماهواره هایی که در ارتفاع پایین تر از ۵۰۰ کیلومتری پیرامون زمین هستند برخورد میکنند یا خیر…. موضوعی دقیق که اگر متخصصان این شرکت بخواهند آن را در المپیک ۲۰۲۰ توکیو به جای آتش بازی های مرسوم اجرا کنند باید به سرعت برایش پاسخی بیابند.
دکتر محمدرضا نوروزی/ مروج علم
No tags for this post.
