روحانیون همچون سیدعبدالله بهبهانی ، سید محمد طباطبایی و سخنرانانی مانند ملک المتکلمین و سید جمال الدین واعظ اصفهانی، آزادی خواهان رابه هیجان می آوردند.تنها جرقه ای لازم بود که این انبار عظیم باروت به آتشی گسترده تبدیل شود.
اینک به اختصار به برخی از عواملی که در تسریع وقوع انقلاب مشروطه موثر بودند ، اشاره می کنیم:
1- ماجرای مسیونوزبلژیکی: در آستانه سفر سوم مظفرالدین شاه به اروپا، یکی از مستشاران بلژیکی به نام نوزکه ریاست گمرکات ایران را در دست داشت ، تعرفه گمرکی جدیدی وضع کرد که کاملا به زیان بازرگانان ایرانی بود.به همین دلیل آنها به دنبال بهانه‌ای می‌گشتند تا خواستار عزل نوز شوند. در این ایام عکسی از وی به دست آمد که او را در لباس روحانیت در یک مجلس رقص و در حال کشیدن قلیان نشان می داد.
وقتی این عکس در میان مردم منتشر شد ، آنان را به حدی به خشم آورد که خواستار عزل نوز شدند. در این زمان شاه در سفر بود و ولیعهد از مردم خواست که آرامش را حفظ کنند و قول داد که پس از بازگشت شاه، خواست آنان را برآورده کند.
2- حادثه بانک:در کنار یکی از قبرستان های متروکه واقع در بازار تهران، مدرسه مخروبه‌ای وجود داشت که دولت آن را به روس‌ها داده بود تا در آن بانک بنا کنند.مدتی از شروع کار ساختمانی نگذشته بود که روحانیون و مردم در صدد برآمدند به این کار واکنش نشان دهند. اتفاقا در اثنای کندن زمین ، اجسادی به دست آمد که معلوم شد مخفیانه و به تازگی دفن شد‌ه‌اند مسئولان ساختمان همه این اجساد را با بی اعتنایی به چاهی ریختند. این حادثه هم زمان با ماه رمضان بود .در آن روزها یکی از روحانیون به نام شیخ محمد واعظ، در مسجدی نزدیک محل ساختمان بانک سخنرانی می کرد.
او خطاب به مردم گفت که اکنون تنها کاری که می توان کرد، این است که سری به اموات بزنیم و فاتحه‌ای برای آنها بخوانیم. شیخ محمد به همراه مردم به قبرستان رفتند. مردم چون به محل ساختمان رسیدند به یکباره حمله بردند و در مدت یک یا دو ساعت بنای نیمه کاره بانک را خراب و ریشه‌کن کردند و جز توده‌ای آجر تیر و افزار ساختمانی چیزی به جای نگذاشتند. بانک روس ناچار به دولت شکایت کرد و بیست هزار تومان ادعای خسارت کرد. در نتیجه مظفرالدین شاه فرمان داد خسارت بانک را بپردازند و به علما کاری نداشته باشند و این عمل شاه آتش و غوغا را فرو نشاند.
3- به چوب بستن بازرگانان و تعطیل بازار: در روزهای آخر ماه رمضان 1323 قند در تهران به علت جنگ روسیه با ژاپن، گران شد و علاء الدوله حاکم تهران، عده‌ای از بازرگانان را به بهانه گران کردن قند به چوب بست . وقتی که بازاریان این خبر را شنیدند، بازارها را تعطیل کردند و به اعتراض در مساجد اجتماع کردند.
دولت به وحشت افتاد و با دخالت امام جمعه قرار شد مردم متفرق شوند و روز بعد برای تصمیم گیری در مسجد شاه سابق اجتماع کنند. امام جمعه که از دشمنان رهبران روحانی مشروطه خواه بود، مخفیانه افرادی را در مسجد آماده کرد و پس از حضور مردم و علما در مسجد، با به هم زدن دست‌ها به ماموران علامت داد و آنها بر سرمردم ریختند و مردم پراکنده شدند. این جریان آغازگر انقلاب مشروطه بود. دلجویی میرزا نصرالله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه از بازرگانان نیز نتیجه ای نداد و آتش انقلاب زبانه کشید.
مهاجرت صغری:
جمعی از علما و مردم به نشانه اعتراض، در تاریخ 16شوال 1323 هجری به حرم عبدالعظیم شهر ری رفتند و در آنجا متحصن شدند و خواسته های خود را به وسیله سفیر عثمانی به مظفرالدین شاه رساندند. مهمترین خواسته های متحصنین بدین ترتیب بود: عزل نوز بلژیکی از ریاست گمرک، اجرای قوانین اسلام در سراسر کشور، عزل علاء الوله حاکم تهران، تاسیس عدالتخانه ، نبودن عسگرگاریچی در راه قم، برگرداندن حاجی میرزا محمدرضا از رفسنجان به کرمان، بازگرداندن تولیت مدرسه خان مروی به حاج شیخ مرتضی. شاه تمام پیشنهادهای متحصنین را پذیرفت و آنها را به شهر بازگرداند ولی به دلیل مخالفت‌های عین الدوله صدراعظم از خواسته‌های متحصنین ، فقط عزل علا ء الدله از حکومت عملی شد.
مهاجرت کبری:
به علت عدم اجرای تعهدات آزادی خواهان، آنان مجددا فعالیت های خود را در پیش گرفتند. در درگیری آزادیخواهان و نیروهای دولت مرکزی، طلبه جوانی به نام سید عبدالحمید کشته شد. آزادی خواهان از آنجایی که روسیه تزاری را پشتیبان حکومت استبداد در ایران می دانستند، به سفارت انگلیس پناهنده شدند و در آنجا تحصن کرده، جمعی از روحانیون نیز در تاریخ 22جمادی الاول 1323هجری به قم مهاجرت کردند. این اقدام در تاریخ مشروطه به مهاجرت کبری معروف شد. پناهندگان به سفارت انگلیس درخواست های خود را که عبارت بود از :عزل عین الدوله از وزارت، بازگشت علما از قم ، افتتاح دار الشوری، قصاص قاتلین شهدا و سید عبدالحمید و بازگشت تبعید شدگان، به وسیله گرانت دف کاردار سفارت انگلیس به اطلاع دولت رساندند.علاوه بر مردم تهران مردم تبریز نیز جهت تحصیل مشروطیت در کنسول خانه انگلستان تحصن کردند. محمد علی میرزا ولیعهد نیز به دلیل اینکه درباریان توطئه‌ای برای انتخاب شعاع السلطنه به ولایتعهدی چیده بودند، ناچار شد از مشروطه خواهان حمایت کند.
بعد از اینکه در خواست متحصنین به مظفرالدین شاه رسید ، ابتداعین الدوله را کنار گذاشت و میرزا نصراله خان مشیرالدوله را به وزارت گماشت و سپس در 14جمادی الثانی 1324هجری فرمان مشروطیت را صادر کرد.
علی غلامرضایی – مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ
No tags for this post.