شرایط فعال تکتونیکی، وجود گسل‌های بالقوه لرزه‌زا، ژئومورفولوژی خاص منطقه و مدرک‌های مستند، حاکی از آن است که تهران تاکنون با مخاطره‌های طبیعی متعددی مواجه شده و به‌صورت بالقوه درمعرض خطر بالای زمین‌لرزه، زمین‌لغزش، سیل و فرونشست است. از سوی دیگر، تمرکز جمعیت و زیرساخت‌های حیاتی در شهر تهران نشان می‌دهد که وضعیت تاب‌آوری و ریسک بالای مخاطره‌های زمین‌شناختی در تهران اهمیت ویژه‌ای در سطح ملی داشته و باید با حمایت موسسه‌های پژوهشی مربوطه، به صورت شبکه‌ای و هدایت کار در یک شورای راهبردی مساله خطر و ریسک سوانح طبیعی تهران، بررسی جدی شود. تاکنون بررسی‌هایی توسط موسسه‌ها وسازمان‌های مختلف صورت گرفته است اما همواره این تلاش‌ها به صورت پراکنده بوده و ادامه‌دار و با تلاش شبکه‌ای همه سازمان‌های پژوهشی ذی ربط انجام نشده است.
بیشترین جمعیت تهران در کدام ناحیه است؟
جمعیت تهران در سال 1319 حدود 550 هزار نفر، در سال 1335 حدود 5/1 میلیون نفر، در سال 1345 حدود 7/2 میلیون نفر، در سال 1355 حدود5/4 میلیون نفر، در سال 1365 حدود 6/1 میلیون نفر، در سال 1375 حدود 8/6 میلیون نفر، در سال 1385 حدود 8/7 میلیون نفر و طبق برآورد تا پایان سال 1394 نیز حدود 8/8 میلیون نفر در شب بوده چرا که در سال‌های اخیر حدود 116000 نفر در سال به جمعیت تهران افزوده شده است.
از میان کل جمعیت تهران، حدود 2046000 نفر در مناطق 1، 2، 3، 4، 5، 21و 22 شهرداری تهران (مناطق شمالی و غربی شهر) و 995000 نفر در مناطق 18، 19 و 20 شهرداری تهران (مناطق جنوبی شهر) ساکن هستند که جمعا 3041000 نفر جمعیت ساکن در نواحی در معرض خطر بالای سوانح طبیعی را تشکیل می‌دهند. به‌علاوه، برآورد می‌شود که حدود 2124000 نفر در بافت‌های فرسوده تهران ساکن باشند. بنابراین در یک برآورد اولیه آماری، جمعا 5166000 یعنی بیش از نیمی از کل جمعیت تهران در معرض ریسک بالای سوانح طبیعی هستند. نقشه تراکم نسبی جمعیت در نواحی مختلف را نشان می‌دهد که براساس جمعیت ساکن در بلوک‌های ساختمانی مختلف در شهر تهران تهیه شده است. بیشترین جمعیت تهران در نواحی شرقی، مرکزی و جنوبی تهران متمرکز هستند.
مناطق پر خطر تهران کدامند؟
تهران را می‌توان شهری با مخاطرهای طبیعی بالقوه دانست. برای بررسی ریسک مخاطره‌های طبیعی چهارگانه مورد نظر در این مطالعه، ابتدا میزان خطر کلی از تلفیق چهار مخاطره زمین‌لرزه، زمین‌لغزش، سیل و فرونشست در تهران محاسبه شد. سپس با ضرب میزان خطر کلی بالقوه این مخاطره‌ها در لایه اطلاعاتی تراکم جمعیت، نقشه ریسک مقدماتی به‌دست آمد. نتایج نشان داد که به طور نسبی، خطر زلزله در مناطق جنوبی، خطر زمین‌لغزش در مناطق شمالی، خطر سیل در حریم رودخانه‌ها و مناطق مرکزی و جنوبی و خطر فرونشست در مناطق جنوب غربی شهر تهران بیشترین مقدار را دارد.سپس با تلفیق این چهار مخاطره با هم، میزان خطر کلی در شهر برآورد شد و با همپوشانی خطر کلی و بالقوه مخاطره‌های چهارگانه با نقشه چگالی جمعیت در تهران، نقشه ریسک اولیه‌ای تهیه شد. این نقشه نشان می‌دهد که به‌طورنسبی، ریسک سوانح زمین‌شناختی چهارگانه زلزله، زمین‌لغزش، سیل و فرونشست در نیمه جنوبی شهر تهران بسیار بالا است. متاسفانه طی سال‌های گذشته، جمعیت ساکن در این نواحی بالقوه مخاطره‌آمیز رو به افزایش بوده است.
نتایج نشان داد به طور نسبی، خطر زلزله در مناطق جنوبی، خطر زمین‌لغزش در مناطق شمالی، خطر سیل در حریم رودخانه‌ها و مناطق مرکزی و جنوبی و خطر فرونشست در مناطق جنوب غربی شهر تهران بیشترین مقدار را دارد.
برای کاهش پیامدهای مخاطره‌های طبیعی تهران چه باید کرد؟
به‌هنگام رخداد سوانح، عمل و هماهنگی زیرساخت‌های اساسی یک جامعه در امداد رسانی و کاهش پیامدهای سانحه بسیار حائز اهمیت است. یکی از مهم‌ترین این زیرساخت‌ها، بیمارستان‌ها هستند. نحوه توزیع بیمارستان‌ها در شهر، سهولت دسترسی به آن‌ها، تجهیزات اضطراری موجود در بیمارستان‌ها، استحکام ساختمان آن‌ها و … از مهم‌ترین نکته‌ها در مطالعه مخاطره‌های طبیعی هستند. در یک برآورد اولیه، توزیع بیمارستان‌های موجود در شهر تهران روی نقشه ریسک نشان می‌دهد که اکثر بیمارستان‌های موجود در شهر تهران عمدتا در یک راستای شمالی-جنوبی متمرکز بوده و در صورت رخداد شدید زلزله یا یکی از مخاطرهای مذکور، مردم ساکن در مناطق شرقی و غربی شهر تهران با مشکل امداد رسانی و دسترسی به بیمارستان‌های اصلی شهر تهران مواجه خواهند شد که این مساله ریسک سانحه را افزایش می‌دهد.
قابل ذکر است که نقشه تهیه ریسک مقدماتی از قطع لایه‌های مخاطره‌های چهارگانه با دو لایه مرتبط با مساله ریسک یعنی توزیع جمعیت و بیمارستان‌ها به‌دست آمده که موردتوجه نظام سلامت است. با افزودن سایر اطلاعات مانند آسیب‌پذیری فیزیکی انواع ساختمان‌ها براساس نوع آن‌ها و آسیب‌پذیری دیگر زیرساخت‌ها و شریان‌ها حیاتی می‌توان به نقشه‌های ریسک با جزییات بیش‌تری دست یافت.
دکتر مهدی زارع / استاد زلزله شناسی مهندسی، مدیر گروه زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله تهران، ایران و عضو وابسته
No tags for this post.