مسجد دارای دو ایوان ورودی است که امروزه یکی از آن ها برای ورود خانم ها و دیگری برای آقایان است . کل بنا از آجر ساخته شده و در برخی قسمت های آن تزئینات کاشی نیز دیده می شود . بنا دارای دو ایوان ، صحن میانی و شبستان های طرفین است .
ایوان جنوبی ، بزرگتر و عریض تر از ایوان شمالی است و در طرفین حیات مرکزی ، شبستان هایی در اضلاع شرقی و غربی ساخته شده است .
شبستان شرقی ، زمستانی و دارای در پنجره می باشد و شبستان غربی بدون در و تابستانه است .
در طرفین هر ایوان دو طاق نمای کوچک وجود دارد . ایوان جنوبی با تزئینات آجری و به صورت دو ستون نما تا قسمت پاطاق و کتیبه ای در اطراف ورودی قوس و پایه ها وجود دارد .
دور تا دور قسمت بیرونی ایوان جنوبی دارای تزئینات گره های آجری و کتیبه می باشد .
در وسط این ایوان یک محراب گچی با تزئینات اسلیمی دیده می شود .
در بخش داخلی ایوان ، روکشی از گچ کشیده شده است و در برخی قسمت ها مقداری از تزئینات آجر کاری از دوره قبل باقی مانده که تکرار کلمه الله می باشد .
در قسمت داخلی ایوان شمالی ، روکشی از گچ کشیده شده است . در قسمت های داخلی این ایوان تزئیناتی مشاهده نمی شود ولی در قسمت های بیرونی آن در طرفین ، تزئیناتی به صورت گره های آجری و نقوش هندسی که در چند بخش نیز کاشی های فیروزه ای در آن اجرا شده است .
در دو قسمت از دیواره شبستان ها نیز تزئینات گره های آجری و کاشی های به صورت قپه هایی از کاشی فیروزه ای در زمینه آجر دیده می شود . در داخل شبستان ها نیز اندود گچ کشیده شده که با توجه به شاهد گذاری های انجام شده ، در گذشته این قسمت آجری بوده است .
لازم به ذکر است که آثار مرمت در تمام بخش های مسجد قابل مشاهده است .
در صفحه 152 کتاب جغرافیای تاریخی گناباد درباره این مسجد چنین نوشته شده است : مسجد جامع گناباد از نظر نقشه و طرح جز بناهای دو ایوانی محسوب می گردد و بخش های مختلف آن عبارتند از :
- یک حیاط به طول 66 متر و عرض 44 متر
- دو مدخل ( راهرو ) نزدیک
به شمال شرقی و جنوب شرقی بنا
- دو رشته رواق و شبستان در شرق و غرب حیاط
- دو ایوان در شمال و جنوب
حیاط مسجد مستطیل شکل و دو ایوان شمالی و جنوبی آن ، اولی به عرض 9 متر و عمق 18 متر و دومی به عرض 5/6 متر و عمق 11 متر است . دو رشته رواق شرقی و غربی مسجد ، اولی در دو ردیف و دومی در یک ردیف و جمعاً 15 ایوان بر حیاط عمود بوده و شبستان جنوب شرقی به ضلع 10 متر و دارای چهار ستون است . شبستان شمال شرقی به طول 17 متر و عرض 5/11 متر با ایوان ها و تالار ستوندار است .
قوس های شبستان ها و ستون ها و سقف ها ، گهواره ای و گنبدی می باشند ، مطلب جالب توجه ، مربوط به پوشش ایوان های مسجد است . سقف ایوان جنوبی این مسجد عبارت از چهار گهواره عرضی است که به کمک پنج قوس عرضی تعبیه شده است . سقف هر یک از دو جناح عبارت از پنج گهواره عرضی است که به کمک قوس های عرضی دیگر تعبیه شده است و سقف مسجد جناغی است و سقف ایوان کوچک مسجد نیز عبارت است از :
- سقف مرکب از سه قوس و سه گهواره عرضی است .
- نیم گنبد آن با کمک گوشوار( فیلپوش )
- طاق نماهایی که روی هم قرار گرفته و در دو دیوار طرفین واقع است .
- در گاه انتهای آن و درگاه انتها و پهلوی هر دو ایوان .
صرف نظر از طاق نماها و تزئینات آجری و نیم ستون ها ، عناصر تزئینی دیگری در بنا وجود دارد که عبارتند از:
- دو قطار پیچ در طرفین قوس ایوان جنوبی و از روی دو مخروط وارونه آغاز و در کلید آن به هم می پیوندد .
- در نبش قوس ایوان جنوبی یک نوار گل و بوته یا به طور بهتر ، نقوش اسلیمی بر روی گچ صورت گرفته است .
- محراب ایوان جنوبی که در انتهای ایوان قرار دارد و خود را به صورت نصف یک منشور هشت ضلعی منظم نشان می دهد و دارای دو ردیف مقرنس و یک قوس جناغی می باشد ، طول ضلع منشور 54 سانتیمتر و ارتفاع آن 65/1 متر است . این محراب در داخل با خطوط متقاطع ستاره ای شکل و برگ های ظریف مزین شده و در سه حاشیه محاط است .
- در پایه سقف جناغی مدخل شمال شرقی یک حاشیه گچی به عرض 25 سانتیمتر در بین دو قیطان گچی در سرتاسر دو دیوار جنبی و بالای درب قرار دارد . در نگاه اول تعدادی نقوش بیضی به چشم می خورد که به طور وارونه تکرار شده اند ولی پس از دقت بیشتر نقوش پرندگان و گیاهان جلب توجه می کنند . پرندگان باریک اندام و شبیه دارکوب هستند و به طور متقارن رو به رو یا پشت به پشت هم قرار گرفته اند . در بالای در دوازده جفت پرنده نقش شده و در بالای حاشیه سردر نیز چند نقش وجود دارد .
این مسجد علی رغم زمین لرزه های شدید و تحمل تعمیرات مکرر شکل اصلی خود را حفظ کرده است .
تاریخ ساخت مسجد ( 609 هـ . ق ) در انتهای حاشیه کتیبه خط کوفی بر جبهه بیرونی ایوان جنوبی به جانب صحن مسجد واقع است که تاریخ مذکور توسط آندره گدار در کتاب آثار ایران بر جبهه خارجی ایوان جنوبی مسجد جامع نقل شده است .
مرحوم عباس زمانی در صفحه 118 کتاب بناهای تاریخی خراسان به این کتیبه اشاره داشته و دوره ساخت آن را قرن هفتم ذکر کرده است . احتمالاً مسجد جامع قائن تا قبل از اسلام آتشکده بوده و بعدها به مسجد تبدیل شده است .
رجبعلی لباف خانیکی در این مسجد حفاری کرده است و می گوید :
« با توجه به نتایج به دست آمده ، لایه های کف مسجد متشکل از ماسه بادی می باشد و قسمت هایی از بنای مدفون شده در زیر ماسه ، در حدود قرن سوم ساخته شده است و مصالح آن بیشتر از خشت و گل و چینه بود و بر اثر ریزش ماسه های فراوان این بنا با سطح زمین برابر شده است و بناهای بعدی را بر روی آن احداث کرده اند . لازم به ذکر است که سازندگان این بنا در سال 609 هجری از وضعیت بنای مدفون شده در زیر آن هیچ اطلاعی نداشتند . »
این بنا به شماره 325 و در تاریخ 20/11/1318 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی
No tags for this post.