مروری بر سیل رودخانه کن

این رودخانه در جهت جنوب غربی جاری شده و پس از عبور از روستاهای امامزاده داوود و کیگا شاخه‌هایی به نام رندان و سنگان را دریافت می‌نماید و وارد اراضی سولقان می‌شود. سپس شاخه دیگری به نام کشار به آن می‌پیوندد و از کن می‌گذرد و در جنوب غربی تهران با رودخانه کرج تلاقی می‌نماید.

حوزه آبریز برون شهری این رودخانه به سطح تقریبی 220 کیلومترمربع به حوزه‌های آبریز رودخانه شهرستانک از شمال، هفت چشمه از غرب و حوزه آبریز رودخانه‌های حصارک، فرحزاد و درکه از شرق محدود می‌شود.

شکل1 – حوزه آبریز رودخانه کن در مقایسه با سایر حوزه های آبریز برون شهری تهران

در روز یکشنبه 28 تیرماه 1394 وقوع طوفان و رگبار شدید در شهر تهران موجب بروز سیلاب شدید و تلفات جانی و مالی در رودخانه‌ کن و سرشاخه‌های آن گردید. وقوع سیل و خسارت در دو سرشاخه کشار و سنگان شدت بیشتری داشته و در دو سرشاخه مجاور آنها یعنی کیگا و رندان خسارتی برجا نگذاشته است. تلفات جانی بیشتر در شاخه اصلی رودخانه کن به وقوع پیوسته است. در خصوص این پدیده به صورت خلاصه به موضوعات زیر می توان اشاره نمود:

• علت بروز تلفات جانی مشخصاً تعطیل بودن روز وقوع سیلاب و تجمع مردم در مجاورت رودخانه و بی توجهی به وقوع طوفان و رگبار شدید بوده است. دلیل این موضوع را می‌توان ناآشنایی شهروندان تهرانی از رفتار رودخانه ها به هنگام وقوع رگبار و بارندگی دانست، زیرا غالب خسارات جانی مربوط به گردشگرانی بوده که به قصد تفریح از تهران به منطقه کن سرازیر شده بودند و در بین افراد محلی خسارات جانی بسیار کم بوده است. عدم آشنایی منطقه شهری از مسیر رودخانه‌ها که در اثر کانالیزه کردن و انهدام مسیر رودخانه‌ها ایجاد شده است دلیل عدم شناخت و آشنایی مردم با چنین وقایع طبیعی می‌باشد. این امر لزوم تلاش برای آشنایی و آشتی شهروندان با طبیعت را بیش از پیش طی مسیر پیش روی توسعه کشور، گوشزد می کند. به عبارتی دیگر باید برای اصلاح طراحی شهری و ارتقای آن به صورت طراحی «بوم آشکار»، برنامه ریزی و اقدامات لازم را در دستور کار مدیریت شهری قرارداد.
• برآوردهای انجام شده از مقادیر سیلاب در ایستگاه سولقان نشان از وقوع سیلاب با دوره بازگشت 25 ساله در شاخه اصلی رودخانه کن دارد.  اما حتی وقوع چنین سیلابی نیز حداکثر عمقی معادل 2 تا 3 متر را در شاخه ها و بدنه اصلی رودخانه را ایجاد می‌نماید، در حالی که اثرات داغاب سیل در مقاطع مختلف در این دو شاخه و بدنه اصلی رودخانه بین 6 تا 8 متر بوده است. بررسی های تکمیلی نشان می دهد که ارتفاع قابل توجه آب در رودخانه، به دلیل ایجاد سیل ثانویه در اثر ایجاد جریان واریزه ای و انسداد مقطع رودخانه و شکست آن روی داده است. جریان واریزه ای در اثر واریزشدن قطعات بزرگ سنگ و همچنین تنه درختان به بستر رودخانه و غلتیدن آنها به همراه جریان رودخانه ایجاد می شود که به دلیل برخورداری از مومنتوم بالا، از قدرت تخریب بسیار بالایی برخوردار است.  انسداد یادشده در اثر تجاوز به حریم و بستر رودخانه (توسط باغداران و روستائیان)، تنگ شدگی مقطع رودخانه در اثر سازه های متقاطع مانند تونل کشار یا تونل انحراف کارگاه آزاد راه تهران-شمال و … بوده است (شکل های 3 تا 6).

شکل3 – ارتفاع آب در بالادست تونل کشار در زمان انسداد تونل کشار به دلیل انباشت واریزه ها (تنه درختان و قطعات سنگ) به صورت داغاب قابل مشاهده است.

شکل4 – قطعات سنگ ناشی از سیل جریان واریزه ای که در ساحل رودخانه برجای مانده است.

شکل5 – داغاب بالادست پل سنگان که بر اثر انباشت قطعات واریزه ای مسدود شده و روگذری جریان از روی پل روی داده است.

شکل6 – قطعات سنگ و تنه درختان ناشی از سیل جریان واریزه ای که در بستر رودخانه برجای مانده است.

• بررسی پیشینه تاریخی حوزه های آبریز شمال تهران (گلابدره، درکه و کن) نشان از تکرر ایجاد جریان واریزه ای و خسارت بار بودن این پدیده دارد . طی نیم قرن گذشته، تلاش فراوانی برای کنترل سیل در آبراهه اصلی رودخانه ها و مسیل های شهر تهران انجام شده است که نتیجه آن ایجاد سیستم معظم مربوط به جمع آوری و هدایت رواناب شهری تهران می باشد. لکن در خصوص مدیریت و کنترل جریان واریزه ای که احتمال وقوع و خسارت بار بودن آن کماکان شهر تهران را تهدید می کند، اقدامی صورت نگرفته است. لذا کماکان شهر تهران از تهدید سیل جریان واریزه ای رنج می برد و امکان تکرار خسارت های ناشی از سیل جریان واریزه ای مانند سیل 28 تیرماه سال 1394 رودخانه کن یا سیل مردادماه سال 1366 گلابدره بسیار زیاد می باشد.
• عمده خسارات مالی که در این دو منطقه رخ داده شامل قطع درختان باغاتی است که در حریم رودخانه قرار داشته‌اند و غالباً در زمین‌های فاقد مشخصات ثبتی و سند واقع شده بودند. بنابراین تجاوز به حریم رودخانه در بالادست و احداث باغ در آن علاوه بر بروز خسارت مالی برای اهالی همان منطقه، با مسدود کردن جریان در مقاطعی مانند تونل کشار موجب ایجاد سیل ثانویه و تشدید خسارات وارده به سایر مردم و مناطق پایین دست شده است. لذا تشدید اقدامات حفاظتی و آزادسازی بستر و حرایم رودخانه (به خصوص در بالادست حوزه های آبریز) اهمیت بالایی در تکمیل فرآیند مدیریت جریان های واریزه ای ارتفاعات شهر تهران ایفا خواهد کرد.