به تازگی کتاب جدیدی با عنوان "حقيقت و مصلحت" به قلم محمد حسن شاهنگي در گروه مطالعات فرهنگي و اجتماعي مركز پژوهش هاي جوان سامان یافته و به زودي توسط انتشارات کانون اندیشه جوان وابسته به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر خواهد شد.در همین خصوص و مضامين كتاب، به گفت و گويي با محمد حسن شاهنگی پرداختیم.
موضوع اصلي كتاب«حقيقت و مصلحت»چيست؟
از صدر اسلام تاكنون درون جامعه اسلامي برخي تفكرات انحرافي رسوخ يافته اند كه معتقدند تشخيص مصالح جامعه، مغاير با بسیاری از حقايق است و نگاه جوهری و ساختاری به انسان و جامعه را زير سوال مي برد، جان مايه ادعاي اين افراد اين است كه حقيقت نبايد قرباني مصلحت شود! در این کتاب رد این سخن خام از طریق تشریح مبانی عام مصلحت يعني مباني معرفت شناختي، مباني اجتماع شناختي و مباني سياست شناختي در دستور كار قرار مي گيرد. مباني خاص مصلحت با تمرکز بر علومي چون فقه، اصول، کلام، حديث، فقه الحديث و… در ذيل مباحثي چون مباني نقلي، مباني عقلي و مباني عرفي مطرح مي گردد. در كنار مباني خاص مصلحت، مباني ديگري نيز مطرح مي گردد كه آبشخور آنها ريشه در علوم معرفت شناسي، جامعه شناسي، علوم سياسي و زيبايي شناسي دارد. از اين مباني به عنوان مباني عام مصلحت ياد مي كنيم. در مورد مباني خاص مصلحت كتاب ها و مقالات متعددي نگاشته شده است و در اين كتاب قصد اشاره به آنها و دوباره گويي نيست اما درباره مباني عام مصلحت كمتر كار شده است. براي اين منظور بايد نقش، جایگاه و وظیفه حاکم و عموم مردم در فرایند تصمیم گیری ها تشريح گردد و گفته شود که منظور از مصلحت كه مبناي صدور حكم حكومتي است، مصلحت شخصي يا گروهي نيست، بلكه مصلحت جمعي در اين جا مراد است.
اساساً علت شكل گيري دوگانه اي به نام حقيقت و مصلحت در فضاي فكري جامعه ما چه بوده است؟
سياستمداران غربي، در ساختار نظام هاي سياسي خود به بهانه های مختلف مصلحت اندیشی کرده و به طرق متعدد جهت تحصیل منافع فردی و یا حزبی، قوانین کشور خود را زیر پا گذاشته و یا دور می زنند و به دلیل رفتار های خودخواهانه ای که به کار می گیرند، فضای نقد و اعتراض مردمی را تاب نمی آورند. این در حالی است که در نظام سياسي اسلام اگر شرایط اجرای احکام اسلامی مهیا و برقرار باشد، اصولاً نوبت به مصلحت اندیشی توسط حاکم اسلامی نمی رسد؛ در نظام اسلامی اساساً احکام محدود و اندکی مطابق با شرایط از قبل تعیین شده ای از جاده مصلحت می گذرند و اکثر اوقات مقررات و قوانین عادی در جامعه اجرا می شوند؛ ضمن اینکه صدور احکام مصلحت آمیز توسط حاکم اسلامی به منزله استبداد در نظر توسط او تلقی نخواهد شد و آحاد امت اسلامی از مجاری متعددی می توانند در شکل گیری این احکام، حاکم، مسلمانان را یاری دهند، بر عملکرد او نظارت کنند و راه هاي مشورت، انتقاد و امر به معروف و نهی از منکر؛ هیچ گاه به روی افراد بسته نخواهد بود. خطای راهبردی معتقدان به تقابل مصلحت در برابر حقیقت، تلقی یکسان اين افراد از عملکرد حکومت اسلامی و حکومت های غربی است.
نسبت حقيقت و مصلحت چگونه است؟
واقعيت اين است كه مصلحت؛ ذبح كننده حقيقت نيست و احكام اسلام براي مصلحت اسلام هستند. كساني كه دَم از دوپارگي مصلحت و حقيقت مي زنند، در واقع با كوتاه بيني مصلحت را امري باطل، دروغين و غير منطقي جلوه مي دهند و با تقسيم بندي مصالح به مصالح صادق و كاذب، اساساً كاركرد مفهوم مصلحت، مقام مصلحت سنج يا همان حاکم اسلامی و چرايي و چگونگي مصلحت ورزي را با ترديدهاي جدي مواجه مي سازند. مصلحت در اندیشه شيعي بر خلاف مدل های رقیب یا معارض هیچ گاه به صورت افسارگسیخته اجرا نمی شود بلکه دارای مبانی، ضوابط و قواعد مشخصی است و همسو با مفهوم حقيقت و نه در تعارض با آن قرار مي‌گيرد؛ بی تردید حقیقتی بالاتر از اغراض و اهداف شارع مقدس اسلام نمی توان تصور کرد. با نگاهی به تاریخ می توان دریافت که مهم ترین انگیزه مصلحت اندیشی معصومان(ع) حفظ اساس اسلام و پاسداري از حريم دين و دینداران بوده و از این حیث همگام با اهداف عالیه شارع حرکت کرده اند؛ پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی و حاکمیت اسلام در کشورمان این رویکرد استراتژیک توسط رهبران نظام نیز از همان ابتدا تا به امروز مد نظر قرار داشته است.
سير مباحث در اين كتاب به چه شكل است؟
در این کتاب برآنیم تا با مراعات اقتضائات مخاطبان جوان، پاسخ برخی سوالات از قبیل: نسبت میان حقیقت و مصلحت چیست؟ چه کسی مجاز به تشخیص مصلحت در جامعه اسلامی است؟ آیا می توان برای مصلحت اندیشی حد و سقفی در جامعه اسلامی تصور کرد؟ نقش مردم در فرایند تشخیص مصالح تا چه میزان و به چه شکل است؟ آیا رویکرد نتیجه گرایی در انتخاب مصلحت قابل قبول است ؟ و.. را با ذکر شواهدی از سیره نبی مکرم اسلام(ص) و نیز ائمه معصومین(ع) بیان کنیم.
اهميت موضوع اين كتاب در جامعه امروز ما تا چه ميزان است ؟
ازجمله تبادرات ذهني اصلي از واژه سياست، تدبير و مصلحت كردن است. اين برداشت در انديشه اسلامي با مراعات شئون امت در داخل و خارج طبق شريعت تكميل مي شود، در واقع مي توان حلقه واصل بين حكومت و سياست را مصلحت خواند و بركارايي آن درجهت هم خواني الگوهاي مديريت سياسي تأكيد كرد. دراين رابطه دوفرآيند مشروعيت بخشي و مردم محوري بيش ازهمه جلوه گر مي شوند و مصاديقي چون حفظ نظام، عزت طلبي حكومتي را در فرآيند اول و برقراري نظم و امنيت اجتماعي و نيز رفاه گستري را در فرآيند دوم پديد مي آورند و اين نظريه را تقويت مي‌كنند كه، در حكومت اسلامي جايگاه فرد مشخص است و در آن محو نمي گردد؛ بلكه فرد در كنار آن مي ايستد و به آن كمك مي كند و در جهت بقا و مصلحت آن عمل مي كند. همچنان كه حكومت نيز براي بقاي شخصيت فرد و مصلحت وي در تلاش است.
ويژگي هاي شاخص اين كتاب كدامند؟
استفاده از ادبيات روان، پرهيز از استفاده از قالب پژوهشي صرف، استفاده از شيوه روايت در بيان محورهاي اصلي تحقيق، سوژه قرار دادن يكي از مسائل اصلي گفتمان هاي دانشجويي در سال هاي اخير، بينارشته اي بودن موضوع در شاخه هاي فقه، حقوق، مطالعات فرهنگي، سياست و جامعه شناسي، استفاده از نمودارهاي ساده ساز در انتهاي هر گفتار، معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر در انتهاي هر بخش و… از جمله ويژگي هاي شاخص اين كتاب به حساب مي آيد .
به عنوان سخن آخراگر مطلب خاصی مد نظر دارید، بفرمایید؟
در اين كتاب اين خط پي گيري مي شود كه حقيقت؛ انتخابِ پنهان و مصلحت؛ انتخابِ عيان نيست؛ در همين راستا چرايي شأن مصلحت ورزي ولي فقيه براي مخاطب جوان تبيين مي گردد. براي او از دوگونه ايدئولوگ و حاكم و تفاوت هاي اين دو سخن گفته مي شود. تلاقي دو مفهوم ولايت فقيه و مصلحت عمومي موضوع مهمي است كه به زبان ساده و براي مخاطب امروز كمتر مي توان متن متقني يافت و به ترديدهاي جدي اي مانند مصلحت برای جامعه يا مصلحت جامعه پاسخ داد، اما در كتاب "حقيقت و مصلحت" كوشش شده است تا اين محورها پوشش داده شود.
بايد براي جوانان كنجكاو گفته شود ضمن اينكه بايد مراقب بود كه در دام هاي پراگماتيسم و مصلحت گرايي عرفي نيفتد و از اين نكته نيز نبايد غفلت كرد كه مردم در فرايند تشخيص مصلحت مي توانند از دو مجراي مشورت و نصيحت استفاده کنند.
No tags for this post.