بر اساس شواهد تاریخی و مطالعات انجام شده ، این مسجد در سال 615 هجری قمری به دستور ابوالموید ابوبکر علی الزوزنی ملک زوزن دوران سلطنت علاالدین محمد خوارزمشاه ساخته شده و تنها اثر معماری شهر زوزن است که پس از حمله مغول برجای مانده است. بر اساس شواهد و آثار باقی مانده و نتایج کاووش ها و حفاری های باستان شناسی انجام شده در این محل ، مشخص شد که مسجد فعلی روی خرابه های مسجد قبلی احداث شده و پس از مرگ ملک زوزن با حمله مغول نیمه تمام مانده است. مسجد ملک زوزن از مساجد دو ایوانی ساخته شده به سبک خراسانی است و تاریخ بنا در کتیبه آجری سمت چپ ایوان قبله ذکر شده است که بر این اساس مشخص می شود مسجد فوق در تاریخ ربیع الاول سال 615 هجری قمری احداث شده است.
مسجد فعلی روی خرابه های مسجد قبلی احداث شده و پس از مرگ ملک زوزن با حمله مغول نیمه تمام مانده است. مسجد ملک زوزن از مساجد دو ایوانی ساخته شده به سبک خراسانی است و تاریخ بنا در کتیبه آجری سمت چپ ایوان قبله ذکر شده است که بر این اساس مشخص می شود مسجد فوق در تاریخ ربیع الاول سال 615 هجری قمری احداث شده است.
پلان بنای مسجد ملک زوزن دو ایوانی است و ایوان ها در جهات شرق و غرب ساخته شده اند. ایوان غربی در ابعاد بزرگ تر و دارای تزئیناتی با تلفیق آجر و کاشی به رنگ های فیروزه ای و با طرح هندسی است که در قاب بندی های بزرگ آجری اجرا شده است . این ایوان فاقد طاق بوده و طاق پایه های ایوان غربی آن فرو ریخته است.
در طرفین این ایوان ستون هایی به جا مانده که نشان می دهد در زمان گذشته و احتمالا دوره ساخت اولیه بنا ، شبستانی در این محل وجود داشته است . این ایوان دو طبقه بوده و در هر طرف سه دهنه طاقدار دیده می شود که ورودی به سمت شبستان ها محسوب می شده و طبقه دوم حالت غلام گردش دارد . در حال حاضر در فضای زیر این ایوان آثار پنج پایه ستون مستطیل و چهار پایه ستون مدور دیده می شود .
در دیواره داخل ایوان محل محرابی دیده می شود که به نظر می رسد محراب اصلی بنا نبوده و در دوره های بعدی ساخته شده باشد.
در بالای محل این محراب و در بخش پاطاق ، آثار تزئینات بسیار نفیسی از کاشی فیروزه ای و لاجوردی بر زمینه آجر وجود دارد که در قاب های مستطیل و دایره ای اجرا شده اند و در وسط آن ها یک دایره آجری با کتیبه ای از کاشی ملاحظه می شود . در قسمت چپ محل محراب ، ورودی راه پله به سمت بالا مشهود است .
در سمت شمال این ایوان ( غربی ) محراب دیگری در جریان حفاری از زیر خاک خارج شد که احتمالاً مربوط به مسجد قبلی است که در این محل وجود داشته است .
با توجه به تزئینات و گچبری های این محراب به نظر می رسد که این محراب در قرن ششم یا هفتم هجری ساخته شده و پس از ویرانی مسجد و این محراب ، مسجد جدیدی در دوره ایلخانان و قرون هفتم و هشتم در این محل ساخته شده است .
محراب مزبور از گچ بوده و دارای کتیبه ای در حاشیه مستطیل شکل آن با زمینه آبی رنگ است و در زیر آن نقوش اسلیمی و فرو رفتگی داخل محراب دیده می شود .
در بالای فرورفتگی محراب ، کتیبه ای اجرا شده است و در قوس بالایی این فرو رفتگی نیز آثار کتیبه دیگری مشهود است .
دو ستون نما در طرفین فرورفتگی دیده می شود که آسیب دیده اند . در بالای محراب نیز تزئینات اسلیمی در پیشانی اجرا شده که به دلیل گذر زمان آسیب دیده اند .
در بین دو ایوان فضای خالی دیده می شود که احتمالاً صحن مسجد بوده و امروزه در آن اتاقکی جدید ساخته اند و کاشی های مربوط به مسجد و حفاری محل را در آن نگهداری کرده و نگهبانان و کارگران مرمتگر بنا در آن استراحت می کنند .
ایوان شرقی نیز به قرینه ایوان غربی و با ابعاد کوچکتر اجرا شده که در طرفین چپ و راست داخل آن طاق هایی برای ورود به شبستان ها تعبیه شده که امروزه از شبستان های مزبور اثری باقی نیست .
در بخش جلوی این ایوان از بیرون آثار تزئینات آجری با نقوش هندسی و کاشی های فیروزه ای دیده می شود و داخل ایوان نیز مقرنس آجری با تزئینات کاشی به طرح لوزی و به رنگ فیروزه ای اجرا شده است .
سفال هایی که در این مسجد به دست آمده دارای لعاب کاملاً ایلخانی و مشابه سفال ها و کاشی های به کار رفته در گنبد سلطانیه هستند . وجود این کاشی ها موید همان نظریه مطرح شده در مورد تاریخ ساخت اولیه و بازسازی کلی بنا است .
دونالد ویلبر در صفحه 114 کتاب معماری ایران در عصر ایلخانی به این بنا اشاره کرده است و علی رغم این که از آن بازدید نکرده است ، در مورد این بنا می نویسد:
« دیوارهای یک ایوان بزرگ و به علاوه بازمانده های خرابه یک ایوان دیگر می رساند که زمانی مسجدی بزرگ با تزئیناتی مجلل در آن جا وجود داشته است . در اطراف خرابه های این مسجد ، انبوه خاک و خشت شهری است به نام زوزن ، که از بین رفته ، ولی در زمان سابق یکی از سه مرکز عمده این ناحیه بوده است . »
آندره گدار که در سال 1940 از این محل دیدن کرده و نام آن را زازن ترجمه کرده است نقشه ای از آن ترسیم کرده و عکس هایی از تزئینات کاشی کاری و سفالی جالب آن و شرح بنا را برای نخستین بار منتشر کرده است .
گدار پس از ثبت تاریخ موجود که سال 616 هجری قمری برابر با 1219 میلادی است ، احتمال می دهد که: « نوع نقشه و خصوصیات تزئینی مسجد تقلیدی از ساختمان های قرن 12 میلادی استان خراسان است . »
این مسجد به شماره 340 و در تاریخ 20/11/1318 در فهرست آثار تاریخی ملی ایران به ثبت رسیده است.
گزارش تصویری و تحلی فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.