عقب‌ماندگی کشور در خالص‌سازی ماده موثره گیاهان دارویی
دکتر داراب یزدانی در گفت‌وگو باایسنا با اشاره به تنوع گیاهان دارویی ایران، اظهار کرد: بر اساس آمارهای موجود حدود 8 هزار گونه گیاهی در کشور وجود دارد که از این تعداد و بر اساس آمار تائید نشده‌ای بیش از 2 هزار گونه از آن جزو گیاهان دارویی محسوب می‌شوند.
وی تنوع اقلیمی را از دیگر ویژگی‌های کشور ذکر کرد و یادآور شد: از 13 اقلیم دنیا، 11 اقلیم در ایران وجود دارد؛ به گونه‌ای که در جنوب کشور آب و هوای نیمه حاره و گرم، در نواحی مرکزی آب و هوای نیمه خشک و بیابانی، در مناطق غرب کشور آب و هوای مدیترانه‌ای و در نواحی شمالی کشور اقلیم نیمه مرطوب را می‌توان مشاهده کرد که در هر کدام از این مناطق گیاهان دارویی متنوعی وجود دارد.
یزدانی در عین حال تاکید کرد: ایران اگرچه با تنوع اقلیم‌ها مواجه است اما برخی از این اقلیم‌ها از نظر وسعت قابل کشاورزی محدود هستند؛ چراکه 75 درصد از کشور در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارد و اقلیم‌های مدیترانه‌ای و نیمه مرطوب در کشور محدود هستند.
وی با بیان این که از این تنوع اقلیمی و گونه‌های گیاهی در کشور به خوبی بهره برداری نشده است، اظهار کرد: این امر منجر به انقراض و یا در معرض انقراض قرار گرفتن برخی از گونه‌های گیاهان دارویی چون شیرین‌بیان شد؛ چرا که این نوع گیاهان از طبیعت برداشت و به صورت خام صادر می‌شوند.
این محقق با اشاره به تجربیات دنیا در برداشت از گیاهان دارویی از طبیعت، یادآور شد: در دنیا ابتدا از گیاهان به منظور بررسی میزان ماده موثره دارویی و اثرات بیولوژیک از طبیعت برداشت می‌شود و در صورتی که گیاه مورد نظر دارای ارزش دارویی و اقتصادی بالایی باشد، قبل از آن که به مراتع لطمه‌ای وارد شود، اقدام به اهلی سازی و کشت آن می‌کنند.
مدیر گروه تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاد دانشگاهی با بیان این که این اقدام برای تعداد معدودی از گیاهان دارویی انجام شده است، اضافه کرد: 20 تا 30 مورد از گیاهان دارویی بومی کشور اهلی‌سازی و کشت تجاری می‌شوند که از آن جمله می‌توان به زیره سیاه، زیره سبز، زعفران، گل محمدی، رازیانه، گل گاو زبان و گشنیز اشاره کرد.
به گفته وی، به طور کلی سطح زیرکشت گیاهان دارویی در کشور 150 تا 160 هزار هکتار است که عمده آن (بیش از 100 هزار هکتار) مربوط به زعفران و گل محمدی می‌شود و سطح زیر کشت سایر گیاهان دارویی حدود 40 تا 50 هزار هکتار است.
یزدانی با بیان این که بر اساس سند چشم انداز 1404 سطح زیر کشت گیاهان دارویی باید به 500 هزار هکتار برسد، یادآور شد: این عدد با رویکرد خوش بینانه‌ای در متن سند آورده شده است؛ چرا که موضوع تغییر اقلیم جهانی که نتیجه آن کاهش بارش‌های جوی و افزایش دما است از یک طرف و نبود زیرساخت‌های مورد نیاز از جمله بخش‌های فرآوری و تجارت گیاهان دارویی از چالش‌های اصلی پیش روی این برنامه است.
وی اضافه کرد: بررسی میانگین بارش‌ها نشان می‌دهد علی‌رغم بارش‌های خوب در سال جاری، میانگین بارش‌های سال جاری در مقایسه با متوسط 10 سال قبل کاهش نشان می‌دهد.
عضو هیات علمی جهاد دانشگاهی، با تاکید بر این که تغییر اقلیم به این معنا است که خشکسالی و کاهش نزولات آسمانی بر خلاف خشکسالی‌های دوره‌ای، برگشت ناپذیر است، اضافه کرد: در گذشته خشکسالی‌های دوره‌ای صورت می‌گرفت؛ ولی در حال حاضر کره زمین به سمت تغییر اقلیم ناشی از گرم شدن آن پیش می‌رود و نتیجه این گرم شدن، برهم خوردن تعادل در بارش‌ها و دیگر پدیده‌های اقلیمی خواهد بود. بطوری که برخی نواحی کره زمین نسبت به گذشته پرباران‌تر می‌شود و برخی نواحی کاهش بارش را تجربه می‌کنند.
وی با بیان این که ایران نیز در کمربند خشکی ناشی از این تغییر اقلیم قرار گرفته است، توضیح داد: این کمربند از آمریکا آغاز می‌شود و بخش‌هایی از اروپا را در بر می‌گیرد و در مسیر عبور از آسیا به ترکیه، ایران و بخش‌هایی از چین می‌رسد و این مناطق بیشترین لطمات را از نظر گرم شدن هوا و کاهش آب تحمل می‌کنند و در مقابل آب و هوای برخی از مناطق مانند شمال قاره آمریکا و یا شمال شرق چین برای کشاورزی بهتر می‌شود.
لزوم توجه به کشت جایگزین
یزدانی با تاکید بر این که در چنین شرایطی باید جایگزینی کشت را مورد توجه قرار داد، اضافه کرد: در وضعیتی که با کاهش بارندگی مواجه هستیم و از طرفی وضعیت سفره‌های آب زیر زمینی هم به دلیل برداشت‌های بی رویه در دهه گذشته وضعیت مناسبی ندارند، باید به سمت کشت گیاهانی که نیاز آبی کمی دارند مانند گیاهان دارویی، حرکت کنیم؛ ضمن آن که در اراضی کم بازده و شیب دار که مناسب برای کشت گیاهان معمول نیستند، می‌توان توسعه کشت گیاهان دارویی را داشته باشیم.
به گفته وی، یکی از شاخص‌های مهم در دنیا شاخص میزان تولید ناخالص ملی به ازای واحد آب مصرفی است، یعنی به ازای هر متر مکعب آب چند دلار کالا تولید می‌شود که این میزان در دنیا حدود 14 دلار به ازای هر متر مکعب آب است؛ ولی این میزان در کشور به ازای هر متر مکعب حدود 3 دلار تولید ناخالص ملی است.
یزدانی با تاکید بر این که مصرف آب گیاهان دارویی کمتر از بسیاری از گیاهان است، افزود: با کشت گیاهان دارویی می‌توان با مصرف آب کمتر ارزش افزوده بیشتری را تولید کرد؛ به این معنی که به ازای هر متر مکعب آب ارزش افزوده بیشتری ایجاد کرد که لازمه آن آموزش کشاورزان و بازارسازی برای محصولات تولید شده است که در این زمینه توسعه صنایع فرآوری در کنار توسعه سطح زیر کشت گیاهان دارویی از ضروریات است. برای مثال به ازای هر متر مکعب آب کمتر از یک کیلوگرم گندم و یا حدود 300 گرم شکر از چغندر قند تولید می‌شود که به نظر می‌رسد این ارزش افزوده (کمتر از 20 هزار ریال) به ازای یک متر مکعب آب در مقایسه با گیاهان دارویی خیلی کم است که البته نیاز به بررسی و تحقیقات بیشتر دارد.
چالش‌های موجود در کشت و تولید گیاهان دارویی کشور
مدیرگروه تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاد دانشگاهی با اشاره به تلاش‌های محققان برای اصلاح گیاهان دارویی با معرفی صفات جدید و تولید ارقام با راندمان بالاتر، گفت: زمانی ما می‌توانیم به این سمت حرکت کنیم که ژنوم گونه‌ها و توده‌های بومی کشور را شناسایی کرده باشیم که در حال حاضر این اتفاق هنوز محقق نشده است.
وی با ابراز تاسف از این که بیشتر گیاهان دارویی کشت شده در کشور ارقام وارداتی هستند، ادامه داد: بادرنجبویه (Melissa officinalis) ، بابونه آلمانی(Matricaria recutita) ، آویشن (Thymus vulgaris) از جمله گیاهانی هستند که از خارج وارد می‌شوند و این در حالی است که گیاهان دارویی بومی بسیاری در کشور وجود دارد که می‌توانیم با شناسایی، اهلی سازی و احتمالا اصلاح آنها به گیاهی دست یابیم که صفات مورد نظر را داشته باشد.
یزدانی عدم تولید گیاهان دارویی ارگانیک را از دیگر چالش‌های موجود در زمینه گیاهان دارویی ذکر کرد و توضیح داد: البته محصول ارگانیک مرحله‌ای جلوتر از محصولات سالم است؛ در کشاورزی ارگانیک کشاورز از زمانی که گیاه در زمین کاشته می‌شود، باید تمامی فرایندهای تولید را ثبت کند و از نهاده‌های مجاز در کشاورزی ارگانیک استفاده کند و به هیچ عنوان حق استفاده از سموم آفت کش شیمیایی را ندارد.
وی ارگانیک نبودن گیاهان دارویی را از جمله مشکلات موجود در صادرات این نوع گیاهان نام برد و یادآور شد: سایر کشورها میزان باقیمانده سم را بسیار دقیق آنالیز می‌کنند، به گونه‌ای که در برخی کشورهای اروپایی با یک آنالیز 400 نوع سم را در گیاه شناسایی می‌کنند؛ ولی در ایران این قابلیت وجود ندارد و شناسایی سموم بکار رفته فرایندی سخت و هزینه‌بر است. علاوه بر باقیمانده سموم آفت کش، بحث میزان فلزات سنگین و آلودگی‌های میکروبی هم در این محصولات حائز اهمیت هستند.
این محقق گیاهان دارویی، یکسان نبودن منابع تولید گیاهان دارویی را از دیگر مشکلات فرآوری و صادرات این نوع گیاهان ذکر کرد و ادامه داد: زمانی که گیاهان دارویی در مناطق مختلف تولید شده باشند، کیفیت یکسانی ندارند و میزان ماده موثره متفاوتی از آنها حاصل می‌شود.
وی با اشاره به تولید داروهای گیاهی در کشور، یادآور شد: بخش زیادی از مواد موثره این داروها بصورت عصاره‌های گیاهی از خارج وارد می‌شود، برای مثال عصاره گیاه «ماریتیغال» یا «خار مریم»؛ علی‌رغم اینکه گیاه خار مریم (Sylibum marianum) در شمال و بسیاری از نقاط کشور به وفور بصورت خودرو رشد می‌کند، ولی ماده موثره آن کمتر از میزانی است که باید باشد و لازم است در این گیاه با انجام عملیات زراعی و اصلاح ژنتیکی میزان ماده موثره آن را افزایش دهیم.
یزدانی اضافه کرد: از این رو استفاده از این نوع گیاهان دارویی در کشور مقرون به صرفه نیست و تولیدکننده داروی گیاهی ترجیح می‌دهد که عصاره گیاه را وارد کند تا هزینه‌های تولید کاهش پیدا کند. در حالی که اگر بتوانیم این گیاه را با میزان ماده سیلی بین حدود 4 درصد در کشور تولید کنیم، قطعا قیمت تمام شده ماده اولیه نسبت به عصاره وارداتی کاهش قابل توجهی خواهد داشت.
وی اظهار کرد: پژوهشکده گیاهان دارویی اقداماتی را در این زمینه آغاز کرده است که از آن جمله می‌توان به جمع آوری بذر توده‌های مختلف این گیاه بر اساس نتایج تحقیقات قبلی و کاشت آن در مناطق مختلف اشاره کرد تا ببینیم کدام منطقه بیشترین ماده موثره را در گیاه تولید می‌کند.
مدیر گروه تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی جهاد دانشگاهی تاکید کرد: ما در استخراج و خالص سازی مواد موثره دارویی از دنیا عقب هستیم.
وی مطالعه در زمینه گیاه استویا را از دیگر پروژهها در این زمینه نام برد و گفت: در پژوهشکده توسعه صنایع شیمیایی جهاد دانشگاهی با همکاری پژوهشکده گیاهان فناوری، استحصال نیمه صنعتی استویول گلیکوزیدهای شیرین از برگ خشک این گیاه را به دست آوردیم و در حال برنامه‌ریزی برای کشت انبوه گیاه و البته با همکاری و با سفارش کارفرمای پروژه هستیم.
این محقق یادآور شد: در این راستا مطالعات میدانی را آغاز کردیم تا بتوانیم بهترین منطقه برای کشت این گیاه را شناسایی کنیم.
No tags for this post.
