زمانی برای بحث در مورد سلاح های زیستی جدید
مقامات کشورهای عضو کنوانسیون جهانی تسلیحات زیستی، ماه آینده میلادی در ژنو گرد هم می آیند و در مورد به روز رسانی کنوانسیونی بحث و گفت و گو خواهند کرد که استفاده از سلاح های زیستی را منع می کند.کنوانسیون تسلیحات زیستی (Biological Weapons Convention) که سال 1972 به امضا رسید، اولین توافقی بود که در آن به کارگیری یک رده کامل از تسلیحات ممنوع شد و از آن هنگام به عنوان ابزاری حیاتی برای ممانعت از تحقیقات در زمینه استفاده از ویروس ها، باکتری ها و سموم در تسلیحات و برنامه های نظامی، باقی مانده است.
کنوانسیون تسلیحات زیستی روشی برای اطمینان از این موضوع است که کشورها تهدید به کارگیری سلاح های زیستی را جدی قلمداد می کنند، به ویژه از این جهت که بسیاری از کشورها در زمینه توسعه و ارایه برنامه های ملی موثر و توانمند تلاش کرده اند.
گواه آن نیز دشواری موافقت دولت آمریکا با اعمال یک سیستم نظارتی در آزمایش های مرتبط با نوعی جهش ژنتیکی است.
در این آزمایش ها، از پاتوژن های رایج، محصولات ژنتیکی دارای یک عملکرد مولکولی جدید یا یک الگوی جدید بیان ژن ساخته می شود و در نهایت نسخه های آزمایشگاهی خطرناکی از این پاتوژن ها به دست می آید.
با توجه به پیشرفت های علمی، کنوانسیون تسلیحات زیستی نیازمند به روز رسانی منظم است؛ برای مثال سیستم ویرایش ژن CRISPR به عنوان تازه ترین نمونه فناوری هایی قلمداد می شود که کاربردهای دوگانه نظامی و غیرنظامی دارد. به روز رسانی کنوانسیون از این جهت حایز اهمیت است که برای ارزیابی مطابقت آن با واقعیت های جهان امروز، یک سیستم رسمی وجود ندارد. آمریکا سال 2001 ، طرح های پیشنهادی خوداظهاری، بازرسی و بازدیدهای نظارتی را به بهانه این که چنین اقداماتی امنیت ملی را تهدید می کنند و خطر افشای اطلاعات تجاری محرمانه را به همراه دارند، وتو کرد.
نقطه اتکای این کنوانسیون، تبدیل محدودیت های آن به قوانین ملی و تصویب مقررات و راهکارهای نظارتی مناسب توسط کشورهای عضو است. اما نحوه دریافت و پردازش توصیه های علمی در کنوانسیون BWC دارای مشکل است و به همین علت تاکنون به روز رسانی موثر آن امکان پذیر نبوده است. پیش بینی می شود نشست ماه آینده این مشکل را حل کند و دانشمندانی که در مورد اثرات اجتماعی تحقیقات نگران هستند، باید سیاستمداران منتخب خود را از لحاظ علمی به گونه ای توجیه کنند که از حل این مشکل اطمینان حاصل شود.
کنوانسیون سلاح های زیستی هر پنج سال یک بار در یک کنفراس ویژه به طور رسمی بازبینی می شود. (جلسه رسمی بازبینی بعدی، در ماه نوامبر سال جاری برگزار خواهد شد و نشستی که ماه اوت در سوییس برگزار می شود، مقدمه ای برای بازبینی است). در سال های بین برگزاری جلسات رسمی بازبینی کنوانسیون، یک نشست سالانه یک هفته ای با حضور کارشناسان دولت ها و سپس نمایندگان کشورهای عضو کنوانسیون به منظور پیگیری نحوه اجرا و بررسی مسائل جدید برگزار می شود. ولی در این نشست ها زمان کافی برای بررسی عمیق موضوعات و ملزومات جدید کنوانسیون وجود ندارد. به همین علت، ارایه پیشنهادها و راهکارهای سنجیده و مناسب امکان پذیر نیست.
به عنوان مثال در سال 2013 میلادی نشست کارشناسان به گونه ای برنامه ریزی شده بود که حدود شش ساعت (یعنی زمانی کوتاه تر از یک روز کاری) در زمینه علوم و فناوری های مرتبط با کنوانسیون بحث شود؛ این زمان کوتاه برای طرح، بررسی و بحث درباره علوم پیچیده و طبعا برای تحلیل اثرات و پیامدهای پیشرفت این علوم و همچنین ارایه پیشنهاد تجدیدنظر و بازبینی کنوانسیون به هیچ عنوان کافی نیست.
تقریبا تمام کشورهای عضو از این واقعیت آگاه هستند که سیستم فعلی جوابگوی اهداف مورد نظر کنوانسیون نیست. در یک جلسه مقدماتی در ماه آوریل، پنج سند از 13 سند ارایه شده، به ضرورت اتخاذ یک راهکار مناسب تر برای برگزاری نشست های علمی میان دوره ای تاکید داشتند. برای مثال در سند روسیه آمده بود: «در رابطه با نیاز کنوانسیون به اتخاذ تدابیر بهینه و موثرتر، توافق همه گیر وجود دارد.»
سایر موافقت نامه های بین المللی راهکارهای موثری برای پیگیری و واکنش نسبت به تحولات علمی و فناوری اتخاذ کرده اند. کنوانسیون سلاح های شیمیایی مصوب سال 1997، دارای یک هیات علمی مشاور به صورت دایمی است. در سال 2011 میلادی، هنگامی که در مورد پیامدهای مخرب همگرایی شیمی و علوم زیستی، نگرانی ها افزایش یافت، هیات مشاور این کنوانسیون، برای تحقیقات، بررسی موضوع و تهیه گزارش جامع، یک کارگروه اختصاصی را منصوب کرد. این کارگروه در سال 2014 کار خود را انجام داد و در گزارشی اعلام کرد که فعلا تهدید جدی در این زمینه وجود ندارد، اما لازم است پیشرفت های آتی به دقت تحت نظارت قرار گیرد. این سیستم ارزیابی منجر به اتخاذ یک اقدام موثر شد. اما در حال حاضر سیستم ارزیابی فعلی کنوانسیون تسلیحات زیستی، چنین نقشی را ندارد.
ممکن است کنوانسیون تسلیحات زیستی نیز در درازمدت به یک هیات مشاور دائمی در زمینه علوم نیاز پیدا کند. اما به این زودی ها چنین هیاتی تشکیل نخواهد شد و با توجه به تغییرات و پیشرفت های سریع علمی باید راهکاری برای افزایش کارایی نشست های میان دوره ای اتخاذ شود، هر چند برخی از محققانی که در نشست های علمی مورد بحث شرکت داشته اند، در این رابطه پیشنهادهایی را مطرح کرده اند.
بحث های علمی مطروحه در جلسات متخصصان باید به بخش های تخصصی مجزا تفکیک شوند و به طور همزمان و موازی با یکدیگر پیش برده شوند. این رویه مناسب ترین روش برای استفاده موثر از زمان است.
البته حتی با اتخاذ این راهکار نیز پوشش دادن تمام زمینه های علمی مربوطه، ناممکن خواهد بود؛ بنابراین لازم است که هر سال به یک موضوع ویژه، برای مثال سیستم ویرایش ژن CRISPR، پرداخته شود. محققان و نهادهای علمی باید در این جلسات ابتدا وقایع را بازگو کنند و سپس پیامدهای آن را با مقامات دولتی به بحث بگذارند. لازم است نمایندگان هر یک از کشورهای عضو کنوانسیون بتوانند آزادانه در این جلسات حضور یابند.
نیچر افزود: به منظور انعکاس نتایج بحث های مطرح شده توسط متخصصان و دانشمندان، در نشست نمایندگان کشورهای عضو کنوانسیون، لازم است نشست های سالانه متخصصان با حضور یک دیپلمات برگزار شود و وی گزارش جامعی را از این نشست ها تنظیم کند. سپس گزارش مذکور، در نشست سالانه نمایندگان کشورهای عضو بررسی شده و نمایندگان در مورد اقدامات مورد نیاز توافق می کنند. کنفرانس های بعدی نیز باید روند پیشرفت این تصمیم ها را بررسی کنند.
حتی با اتخاذ این راهکارها نیز، مسائلی مانند تهدید ناشی از فناوری های دارای دو کاربرد نظامی و غیرنظامی از جمله سیستم های ویرایش ژن به راحتی حل نمی شود. با وجود این لازم است تمام تلاش خود را در این زمینه به کار بگیریم. بدون دخالت کنوانسیون، بعید است که دستورالعمل ها و سیستم های هدایتی و نظارتی در سطح ملی موثر واقع شوند. در رابطه با فناوری های مورد بحث، خطرات بسیاری وجود دارد و پس از سال ها ناتوانی در مقابله با این خطرات، ضروری است که اقدامات قاطع بین المللی برای نظارت و ارزیابی تهدیدات ناشی از نسل جدید فناوری های زیستی، اتخاذ شود.
به گزارش ایرنا از نیچر،با توجه به این که جهان در دهه های آتی به دنبال تامین امنیت زیستی است، اگر کنوانسیون تسلیحات زیستی نتواند راهکار مناسبی برای انطباق با تغییرات سریع علمی و فنی بیابد، احتمال متروک شدن این کنوانسیون وجود دارد.
