روز گذشته 14 تیرماه معاون پژوهش و فناوری پایگاه استنادی علوم جهان اسلام در گزارشی اعلام کرد: جمهوری اسلامی ایران در سال 2015 نسبت به سال 2014 رتبه نخست رشد در تولید علم برتر در جهان را کسب کرد.
دکتر علی گزنی گفت: بررسی پایگاه استنادی آی.اس.آی در یک دهه اخیر نشان می دهد که تنها 25 کشور 84 درصد کمیت تولید علم دنیا را تولید کرده اند که در بین این کشورها نام ایران اسلامی می درخشد.
بنا بر اظهارات وی، جمهوری اسلامی ایران در سال 2014 تعداد 191 مقاله پراستناد تولید کرده است و تعداد مقالات یک درصد برتر کشور نیز در سال 2015 به 227 مورد رسیده به طوری که ایران اسلامی رشد 19 درصدی را تجربه کرده است.
خبرهای مسرت بخشی که به طور حتم حاصل توجه ویژه سیاستگذاران به مقوله رشد تولیدات علمی در کشور و همچنین مایه مباهات و غرور جامعه علمی ایران اسلامی است.
اما موضوع تولید علم و مباحث مربوط به آن از جمله مسائلی است که هراز چندگاهی فضای علمی و دانشگاهی کشور را به خود مشغول می سازد.
مسائلی از قبیل آمار و ارقام مربوط به وضعیت افزایش رشد تولید علم در کشورمان در قیاس با سال های گذشته و اینکه ایران در رده بندی جهانی تولید علم در چه جایگاهی قرار گرفته است، نقل محافل علمی و حتی سیاسی کشور می شود.
موضوع بسیار مهم و اساسی که به نظر می رسد پیش از آن که شکل موضوعی و استانداردهای چنین مباحثی از سوی موافقان و مخالفان به صورت عمیق و پخته مورد بررسی، تحلیل و واکاوی قرار گیرد، ارقام مثبت یا منفی مرتبط با آن گاها به بازیچه ای برای نیل به اهداف گروه های مختلف سیاسی تبدیل می شود.
از جمله این مسائل بحث مربوط به کاهش شیب افزایش تولیدات علمی در کشور در قیاس با سال های گذشته است که هر چند چنین کاهشی براساس برخی شاخص ها وجود دارد، اما روند رو به رشد تولیدات علمی در دولت یازدهم نسبت به ادوار گذشته بعنوان نکته مهم و قابل توجه مورد غفلت قرار می گیرد، موضوعی که بسیاری از کارشناسان و صاحبنظران بر آن صحه گذاشته اند.
شاید اظهارات چندی قبل دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در گفت و گو با خبرنگار گروه علمی ایرنا، دلیلی باشد بر این مدعا، دکتر محمد رضا دزفولی اظهارکرد: مطلق رشد علم در کشور از روند افزایشی برخوردار بوده است و همه ما آن را قبول داریم.
وی در همین خصوص البته به موضوع دیگری اشاره کرد که به طور حتم نیازمند کالبد شکافی بیشتری است و آن این که، سرعت رشد علم که زمانی 12 و 13 برابر متوسط جهانی بود، طبق آخرین آمار ارائه شده در جلسه نقشه جامع علمی کشور، به 4 برابر متوسط جهانی رسیده است.
هر چند دزفولی تنها راهکار مورد نظر خود برای رسیدن به نقطه مطلوب در تولیدات علمی کشور را افزایش سهم یک درصدی پژوهش از محل تولید ناخالص داخلی به حداقل سه درصد پیش بینی شده از سوی نقشه جامع علمی کشور عنوان کرد، اما این پرسش وجود دارد که به راستی آیا پیشرفت علمی کشور صرفا در تولید مقالات علمی آن هم علوم پایه و بنیادی خلاصه می شود؟
اینکه تولید علم یا همان مقالات علمی زمانی 12 برابر متوسط جهانی بود، موضوعی بسیار مهم و ارزشمند است، اما مهمتر از آن پیگیری میزان تولید فناوری، ثروت و اشتغالزایی است که از آن مقالات برای کشور حاصل شده است.
پرواضح این که ایران اسلامی در حال حاضر در حوزه علم و پژوهش علاوه بر تمرکز در افزایش کمی تولیدات علمی، به طور حتم نیازمند حرکت به سوی کیفی سازی هرچه بیشتر و تبدیل علم به فناوری و تکنولوژی و ثروت است.
راهبردی که چندین بند از متن سیاست های کلی علم و فناوری ابلاغی از سوی رهبر فرزانه انقلاب به روسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام را به خود اختصاص داده است و بارها نیز از سوی محمد فرهادی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری مورد تاکید قرار گرفته است.
به طوری که معاون پژوهش و فناوری وزیر علوم نیز در گفت و گو با ایرنا اظهارکرد: موضوع توسعه دیپلماسی علمی کشور، تبدیل علم به فناوری و تجاری سازی هرچه بیشتر علم به منظور تولید ثروت، ایجاد اشتغال و کسب قدرت اقتصادی به جای پرداختن صرف به تهیه و ثبت مقالات پژوهشی در پایگاه های علمی، رویکرد اصلی دولت اعتدال است.
وحید احمدی برای چندمین بار اعلام کرد که دولت یازدهم علاوه بر تلاش برای رشد چشمگیر کمیت تولیدات علمی تاکید فراوانی بر ارتباط هر چه بیشتر صنعت و دانشگاه دارد و تبدیل علم به فناوری و در نهایت تولید ثروت در اقتصاد دانش بنیان را از اهداف اصلی وزارتخانه علوم، تحقیقات و فناوری تعریف کرده است.
به طور حتم سنجش و پردازش میزان تولید فناوری، ثروت و اشتغالزایی حاصله از محل تولیدات علمی کشور، ناگفته بسیار مهمی است که مطابق با سیاست دولت فعلی در پس آمار و ارقام فریبنده تولیدات علمی پنهان نخواهد ماند.
بحث بسیار مهمی که البته مورد تائید و تاکید پروفسور علی اکبر جلالی چهره ماندگار و پدر فناوری اطلاعات ایران نیز می باشد، این استاد دانشگاه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا به دلائل حمایت خود از سیاست فعلی دولت اشاره کرده است.
به اعتقاد این استاد دانشگاه، امروز در حالی که تولید مقالات علمی در دنیا در حال حرکت به سوی تکنولوژی پایه (Technology Basic) است، ما هنوز درگیر تولید مقالات علوم پایه و بنیادی(Fundamental science) و آمار و ارقام مربوط به آن هستیم و این یک ضعف بزرگ است.
پروفسور جلالی البته در این گفت و گوی تفصیلی در ارتباط با دلائل کاهش شیب افزایش تولید علم در کشورمان نیز جدا از عوامل اقتصادی و تحریم ها که به طور حتم بسیار تاثیرگذار بوده است، به نکات مهم دیگری نیز اشاره کرد.
مسائل تاثیرگذاری همچون تغییرات در وزارت علوم دولت قبل و شیوه جذب اساتید و اعضاء هیئت علمی دانشگاه ها، هجوم مسئولان در برهه ای برای گرفتن مدرک دکترا و لوث شدن این مدرک در کشور و همچنین بی انگیزگی جامعه نخبگان و تحصیلکرده که به اعتقاد این استاد دانشگاه، به طور حتم در کاهش شیب تولید علم بسیار موثر بوده است.
** کاهش سرعت تولید علم امری طبیعی است
استاد دانشگاه علم و صنعت ایران با بیان این که کاهش سرعت تولید علم یک امر طبیعی محسوب می شود، اظهار کرد: هر شاخصی در بخش های مختلف ممکن است برای مدتی با رشد مواجه و پس از مدتی نیز دچار رکود و توقف شود.
پروفسور جلالی بیان کرد: نمی توان انتظار داشت که رشد تولید علم به صورت پیوسته و با سرعت ادامه داشته باشد چرا که سایر کشورها نیز که با ایران مقایسه می شوند، به طور دائم در حال تلاش برای حفظ و ارتقای جایگاه و رتبه خود هستند.
پروفسور جلالی با ذکر مثالی به رشد اقتصادی کشور چین اشاره کرد و گفت: اقتصاد چین در ابتدا ضعیف بود اما به مرور زمان این اقتصاد متحول شد، به طوری که ابتدا با رشد 3 درصدی و پس از آن پنج، 8 و تا 13 درصد نیز افزایش یافت.
وی ادامه داد: اما چینی ها نمی توانستند بالاتر بروند چراکه رشد اقتصادی نیز در دنیای امروز با توجه به رقابتی که بین کشورها وجود دارد از شاخصه و حدی برخوردار است، لذا پس از مدتی رشد اقتصادی آنها به 8 درصد کاهش یافت و ثابت ماند.
**بیراهه نرویم، امروز تولید علم در دنیا برپایه تکنولوژی استوار است
استاد دانشگاه علم و صنعت ایران در خصوص چالش های فراروی تبدیل علم به ثروت در کشورمان گفت که در جهان امروز بسیاری از مقالات علمی که به پیشرفت های تکنولوژیکی منتهی شده، بر پایه همان تکنولوژی استوار بوده است.
وی ادامه داد: این پیشرفت ها به طور حتم توسعه علوم فناوری در جهان را به دنبال داشته است.
پروفسور جلالی افزود: این در حالی است که ایران هنوز از تکنولوژی پیشرفته ای برخوردار نیست که براساس آن همچون کشورهای پیشرفته مقالات معتبر علمی تولید کند.
وی با بیان این که ایران اسلامی در حال حاضر در حوزه تولید علم در علوم پایه از جمله ریاضیات، فیزیک، برق و حتی مخابرات از توانمندی لازم برخوردار است و می تواند در این حوزه با دنیا نیز رقابت کند، افزود: اما در حوزه تکنولوژی از توانایی تولید علم و ارائه مقالات برخوردار نیستیم.
پروفسور جلالی با تاکید بر این که در طول چند سال اخیر تولید علم و مقالات مبتنی بر فناوری در دنیا رو به افزایش بوده است، گفت: این در حالی است که تولید مقالات صرف علمی در دنیا رو به کاهش است و کشورمان نباید در بخشی متمرکز باشد که مقالات و مجلات آن نیز سیر نزولی داشته است.
وی با ذکر مثالی ادامه داد: در حال حاضر شاید بسیاری متوجه نباشند که بحث اینترنت اشیا که از آن به عنوان انقلاب چهارم صنعتی جهان نام برده می شود، بر پایه علم دیجیتال بنا نهاده شده است، علمی که سال ها در ایران تدریس شده و در حال حاضر نیز در دنیا مقالات و مجلات جدیدی در ارتباط با آن به چاپ می رسد.
دکتر جلالی در ادامه گفت: این یک بحث جدی است، تولید مقالات علمی در حال حرکت به سوی تکنولوژی پایه است و ما هنوز درگیر تولید مقالات در مبانی علوم پایه یا 'ساینس بیس' هستیم.
** ششمین کشور صاحب علوم نانو و ناتوانی در تولید 50 متر پارچه نانو!
پروفسور جلالی با تاکید بر این که تکنولوژی به سرعت در حال رشد است و جهان آینده را می سازد، گفت: ما به دلیل این که در این حوزه ها پیشرفت تکنولوژیک نداشته ایم، با دنیا نیز برای رشد این تکنولوژی نمی توانیم رقابت کنیم و رشد تولید علم داشته باشیم.
وی با اشاره به آخرین آمارهای رتبه‌بندی تولیدات علم و فناوری نانو در نظام ISI با بیان این که طبق آمار اخیر ایران همچنان جایگاه ششم خود در جهان را در این حوزه حفظ کرده است، اظهار کرد: ایران با این که در بحث های علمی و تولید مقاله در حوزه نانو تکنولوژی پیشرفت خوبی داشته است، اما در قسمت تولید و تکنولوژی جایگاهی در دنیا ندارد.
پدر فناوری اطلاعات در ادامه افزود: این شرایط به گونه ای است که حتی نتوانسته ایم 50 متر پارچه نانو تولید کنیم چراکه هنوز در مرحله تئوری علم مانده ایم .
وی گفت: ما در شرایط مساوی با دنیا نیستیم و هر روز نیز یک فناوری ابداع و به خدمت گرفته می شود و جایی برای تکنولوژی ایرانی نیست، تا بخواهیم با این ها آشنا شویم، دنیا از یک بخشی از آن عبور کرده است.
**فرمول ساختن هواپیمای بوئینگ را داریم اما فناوری آن را خیر!
عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران در ادامه همچنین با تاکید بر این که امروز فناوری بخش بزرگی از اقتصاد جهانی را تحت پوشش قرار داده است، گفت: ما باید در حوزه فناوری سرمایه گذاری بیشتری کنیم و هنگامی که فناوری جدید معرفی می شود، به سرعت به سمت آن برویم.
پروفسور جلالی افزود: به عنوان مثال پاسخ بنده به کسانی که می خواهند بدانند آیا ایرانی از علم ساختن هواپیمای بوئینگ برخوردار است، به طور حتم مثبت است چراکه از علم و فرمول های آن بهره مندیم و به راحتی می توانیم قسمت های مختلف آن را طراحی کنیم اما نمی توانیم کل هواپیما را بسازیم چراکه تکنولوژی و ابزار تبدیل علم به عمل را در اختیار نداریم.
این استاد دانشگاه همچنین لازمه ورود به بحث های خودکفایی در کشور را حرکت به سمت تکنولوژی و استفاده از فناوری های روز دانست و با انتقاد از مدیران خودروساز کشورمان که سال ها به دنبال طرح خودکفایی تولید خودرو می باشند، گفت: در طول این سالها تنها زمان و بودجه کشور را هدر دادیم و به نتیجه مطلوب نیز دست پیدا نکرده ایم.
وی با ذکر مثالی به استفاده کره جنوبی از تکنولوژی روز دنیا برای تولید خودرو با کیفیت لازم اشاره کرد و گفت: این کشور علاوه بر تولید، صادر نیز می کند و این امر تنها از طریق استفاده از تکنولوژی خارجی برای این کشور بدست آمده است.
به گفته جلالی، این در حالی است که خودرو سازان کشور ما در حال حاضر تلاش می کنند که خودروی مینیاتوری بسازند که تکنولوژی آن صددرصد مبتنی بر تفکر ایرانی است و این نشانگر آن است که برای رقابت با خودروی موجود در دنیا ساخته نمی شود بلکه تنها می خواهند خودرویی بسازند که در ایران به فروش برود.
وی با بیان این که خودکفایی ما در صنعت با مسیری که پیش می رویم امکان پذیر نیست افزود: کره جنوبی تکنولوژی روز دنیا را با یکدیگر ترکیب می کند و ابزار جدید می سازد و راه منطقی نیز در دنیای امروز همین است.
وی گفت: این که خودرویی تولید کنیم که به غیر از داخل کشور جایی حاضر نباشد آن را خریداری کند در مسیر بیهوده گام برداشتن است، ما باید طوری محصولات خود را تولید کنیم که از کیفیت لازم برخوردار و در دنیا قابل رقابت باشد، حتی اگر تنها یک قطعه از یک ماشین را تولید می کنیم.
این استاد دانشگاه در عین حال تصریح کرد: البته نباید نگران آینده باشیم،همین که حرکت و تلاش می کنیم غنیمت است .
**دلائل کاهش سرعت رشد تولید علم از نگاه پرفسور جلالی
پدر فناوری اطلاعات ایران درخصوص دلائل کاهش سرعت رشد علم و پژوهش در ایران، وجود برخی مشکلات از جمله تحریم ها را در محدود شدن تعاملات علمی بین المللی با محققان و دانشمندان دیگر کشورها، موثر دانست.
پروفسور جلالی افزود: این مشکلات تا اندازه ای بود که بسیاری از اساتید و دانشمندان کشورمان برای انتشار مقالات خود در نشریات و پایگاه های معتبر علمی بین المللی با مشکل مواجه می شدند و دسترسی آنان به سایت های علمی معتبر نیز مسدود شده بود و بسیاری از دانشگاه های معتبر نیز مقالات ما را نمی پذیرفتند.
وی همچنین معضلات اقتصادی کشور از جمله تورم را در این خصوص تاثیرگذار دانست و گفت: باید بپذیریم در جامعه در طی چند سال گذشته یک سری مسائل وجود داشته است که همین مسائل ابتدا مشکلات اقتصادی و در ادامه نیز معضلاتی را برای تولید و پیشرفت علمی فراهم کرده است.
این استاد دانشگاه علم و صنعت ایران ادامه داد: به عنوان مثال با تحریم اقتصادی کشورمان، هزینه ارسال مقالات افزایش یافته یا اینکه مشکلات اقتصادی کشور باعث کاهش مسافرت های علمی و مطالعاتی شده است.
وی در ادامه، تغییرات در وزارت علوم در دولت قبل و شیوه جذب اساتید را علت دیگر کاهش تولید علم در کشورمان دانست و گفت: در سال های گذشته سهم اساتیدی که در دانشگاه های معتبر خارجی تحصیل کرده بودند، در دانشگاه ها بیشتر بود و به دلیل اینکه این اساتید به زبان انگلیسی مسلط تر بودند، سهم تولید مقالات نیز بیشتر بود.
این عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت افزود: در حال حاضر اساتید داخل کشور معمولا در نوشتن مقاله انگلیسی ضعف دارند و این توانمندی نوشتن و نگارش مقالات تاثیرگذار بین المللی برای کسانی که در خارج درس می خوانند و مسیر را پیدا کرده اند، خیلی راحت تر از کسانی است که در داخل ایران توانسته اند دکترا بگیرند.
وی با تاکید بر این که در حال حاضر وجود مدارک دکترا در کشور به عنوان یک چالش جدی مطرح است، گفت: در حال حاضر جمع زیادی از اساتیدی که در دانشگاه های درجه چندم کشور مدرک دکترا اخذ کرده اند، به عنوان عضو هیات علمی دانشگاه ها محسوب می شوند و این درحالی است که جمع تولیدات علمی این مجموعه به اندازه تعدادی از اساتیدی که خارج از کشور تحصیل کرده اند نیست.
جلالی افزود: قبلا می گفتیم کسی که می خواهد دکترا بگیرد، باید دو مقاله اش در پایگاه معتبر آی اس آی یا در مجلات معتبر چاپ شده باشد که به دلیل اینکه در طول دهه گذشته پذیرش مقالات دانشجویان کشورمان مدتی سخت شده بود و خیلی از دانشگاه های دنیا مقالات ما را نمی پذیرفتند، گروهی بدون اینکه مراحل علمی را طی کنند موفق به دریافت مدرک دکترا شدند.
وی در ادامه بی انگیزگی در جامعه تحصیلکرده را به عنوان یک عامل بسیار مهم در کاهش شتاب تولید علم در کشور عنوان کرد و گفت: زمانی دکترا برای خودش جایگاه مهمی داشت و هرکسی نمی توانست در دکترا مشغول شود.
این استاد دانشگاه ادامه داد: با تشکیل برخی پردیس ها در طول سال های گذشته که البته هنوز هم ادامه دارد، افراد به راحتی دکترا می گیرند و این خود کاهش انگیزه و اعتماد به نفس دانشجویان زحمتکش و نخبه را به دنبال داشته است.
وی افزود: این مسائل باعث شد که بسیاری از مسئولین سازمان های مختلف کشور با سنین بالا برای گرفتن مدرک دکترا هجوم آورده و یک مقدار سطح دکترا لوث شد، مسائلی که به طور حتم در کاهش رشد علمی کشور بسیار موثر بوده است.
پروفسور جلالی گفت: دیگر افراد چندان حساس نیستند که از یک دانشگاه معتبر فارغ التحصیل شوند با یک پردیس، چراکه هر دو اگر استخدام دولت شوند، حقوق یکسان می گیرند.
وی گفت: حال آنکه اگر با همان روش و شیوه گذشته که سخت گیری ها در دانشگاه ها حاکم بود و با یک ضوابط مشخص حرکت کرده بودیم، به طور قطع موفق تر از زمان حال بودیم.
پدر علم فناوری اطلاعات ایران در عین حال اظهارکرد: البته با این وجود ادعای من این است که با احتساب محدودیت های اقتصادی که گریبانگیر کشور بوده، در زمینه تولید علم جایگاه ما ضعیف نبوده است و در منطقه نیز رتبه مناسبی را کسب کرده ایم.