وقتی خشکسالی سیل می‌آورد
سه صاحبنظر دانشگاهی، دیدگاه های علمی خود را درباره موضوع تغییر اقلیم و گرمای هوا عنوان کردند. این اظهارات در قالب نشست علمی «بحران آب در ایران؛ چالش‌ها و راهکارها» ارائه شد.در این نشست کاوه مدنی، دانشیار مدیریت آب و محیط زیست امپریال کالج لندن و جزء ۴ دانشمند برجسته جوان منتخب اتحادیه علوم زمین اروپا، فرهاد یزدان دوست، دانشیار مهندسی آب دانشگاه خواجه نصیر و علیرضا مساح، دانشیار تغییر اقلیم و منابع آب پردیس ابوریحان دانشگاه تهران حضور داشتند.
بخش اول نشست، به موضوع دریاچه ارومیه اختصاص داشت. در بخش دوم این نشست، طرح انتقال آب و در بخش سوم فرآیند سدسازی در ایران برای حل چالش بحران آب، مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در همین حال در بخش چهارم این نشست، صاحبنظران دیدگاههای علمی خود را در مورد موضوع تغییر اقلیم با توجه به تغییرات آب و هوایی که در کشور طی سالهای اخیر از حیث بارندگی و گرمای هوا اتفاق افتاده است، بیان کردند.
به گزارش مهر، به نظر این صاحبنظران شاید تا کمتر از ۱۵ سال آینده، دمای هوای ایران در تمامی استانها، به طور میانگین بین یک دهم تا یک درجه نسبت به گذشته گرم تر شود.
مشروح بخش چهارم این نشست در ذیل می آید.
مهمترین دلایل تغییرات آب و هوایی در سالیان اخیر در کشور ما چیست؟ نقش تغییر اقلیم را در این زمینه چگونه ارزیابی می کنید؟
علیرضا مساح، دانشیار پردیس ابوریحان دانشگاه تهران: ما در مسائلی که بر بارش و تغییرات دما تاثیرگذار هستند تنها موضوع تغییر اقلیم را نداریم. یک سری عوامل خارجی تاثیرگذار بر آب و هوا داریم که از جمله آن می توان به افزایش گازهای گلخانه ای اشاره کرد. از سوی دیگر یک سری عوامل هم، درون سیستم اقلیم کره زمین اتفاق می‌افتد و انسان در آن نقش ندارد که این هم از ابتدای خلقت بشر بوده و هست. از جمله این عوامل می توان به پدیده هایی مانند ال‌نینو و لانینا اشاره کرد.
مشخصا اگر بخواهیم مثالی بزنیم، می توانم به سال گذشته اشاره کنم که ما بارش های زیادی را در آبان ماه داشتیم و شاهد ترسالی بودیم، به نحوی که میزان بارش در تمامی استانها نسبت به حد نرمال بالاتر بود. اما این درحالی است که بررسی ها نشان داد در مهرماه همان سال، ۱۰ استان در خشکسالی بودند و بارش پایین تر از میانگین نرمال بود. این تغییر میزان بارش در فاصله یک ماه، به خاطر پدیده ال نینو اتفاق افتاد. در ایران پدیده ال نینو از فروردین ۹۴ شروع شد و به اوج خود به لحاظ درجه در ۶۰ سال اخیر رسید و تاثیر آن را در بارشهای آبان ماه شاهد بودیم. اما پس از آن در ماههای بعد، دیگر تغییری در بارش نداشتیم و شرایط به حالت قبل برگشت.
در فروردین ماه امسال نیز شاهد بارندگی بودیم که درباره آن هنوز مطالعات کامل انجام نشده است اما به طور قطع این پیشامد را نیز نمی توان نتیجه تغییر اقلیم دانست. باید در این زمینه مطالعات زیادی انجام شود و شاید یکی از دلایل این بارشها پدیده های ال‌نینو و یا لانینا باشد. به طور کل می توان گفت آب و هوای یک منطقه تحت تاثیر ۳۸ الگوی دورپیوند قرار دارد.
کاوه مدنی، دانشیار دانشگاه امپریال کالج لندن: به یک نکته در این بحث باید توجه کرد که مقیاس زمانی پدیده ای مانند تغییر اقلیم با الگوهای دورپیوند کاملا متفاوت است. معمولا تغییر اقلیم را در یک بازه دراز مدت مثلا چند دهه بررسی می کنیم اما الگوهای دورپیوند مربوط به کوتاه مدت مثل فصل و سال است. به همین دلیل بهتر است بررسی ها در مورد تغییر اقلیم را «پیش نمایی» و آنچه مربوط به الگوهای دورپیوند است را «پیش بینی» بنامیم. به هر ترتیب، باید بدانیم که هر خشکسالی را نمی توان نتیجه تغییر اقلیم دانست.
آینده کشور را با توجه به گرمای بی سابقه هوا و کاهش میزان بارندگی تا چه حدی می توان پیش بینی کرد؟
مساح: تغییر اقلیم موضوعی نیست که یکساله و ظرف یکسال اتفاق بیافتد. خیلی تدریجی است. اما در یک چیز برای آینده مطمئن هستیم و آن این است که دمای اکثر استانهای کشور، افزایش خواهد داشت. تمامی مدلهای پیش بینی که ما استفاده می‌کنیم نشان می‌دهد که تمامی استانهای کشور ، افزایش دما خواهند داشت. البته این پیش نمایی است چرا که مربوط به بازه های زمانی طولانی آینده می شود.
این بررسی ها را در دفتر تغییر آب و هوای سازمان محیط زیست و با همکاری محققان دانشگاهی انجام داده ایم. در این بررسی ها با استفاده از ۱۶ مدل پیش بینی و سناریوهای مختلف گازهای گلخانه‌ای، مشخص شد که دمای اکثر نقاط کشور تا سال ۲۰۳۰ بین یک دهم تا یک درجه با توجه به مکانهای مختلف، افزایش پیدا خواهد کرد.
مدنی: این مطالعات که آقای دکتر مساح از آن سخن می گویند یک پیش نمایی است از آینده کوتاه مدت تا سال ۲۰۳۰. اما نباید فراموش کنیم که مثل همه مطالعات تغییر اقلیم عدم قطعیت این مطالعه و مدل های استفاده شده در آن به شدت بالا است و این موضوع نیز یکی از مباحثی است که تمام دنیا با آن درگیر هستند. یعنی نمی دانیم تغییرات دمایی دقیقا چند درجه است و باید چقدر برای آن بها بدهیم و یا سرمایه گذاری کنیم.
اما آنچه که واضح است اینکه در گذشته هم ما روند افزایش دما را در ایران دیده ایم، اما نمی‌توانیم با اطمینان صد در صد بگوییم این تغییر اقلیم است، چرا که ما داده‌های کافی درازمدت از پدیده ای که در مقیاس زمانی بزرگ اتفاق می‌افتد نداریم. نمی توانیم بگوییم الان دچار «خشکی» شده ایم یا اینکه ۲۰ سال قبل دچار «تری» بودیم و یا آن زمان نرمال بوده و هم اکنون نرمال نیست. در گذشته نوسانات دمایی و آب و هوایی بسیار زیادی داشتیم که البته فقط مختص ایران نیز نیست. اما در نهایت بیشتر مدلهای پیش نمایی در مورد ایران می گویند که ما به طور کلی آینده خشکتری هم خواهیم داشت. اما اینکه کجاها این اتفاق می افتد معلوم نیست. در بعضی جاها مدلها تفاهم ندارند و حتی در گزارش «هیات بین دول تغییر اقلیم » که هر ۵ سال یکبار منتشر می شود کلی تفاوت در مدلها و نتایج آنها تحت سناریوها وجود دارد. البته در مدل به دست آمده برای افزایش گرمای هوا در بسیاری از جاها توسط تیم های تحقیقی، اجماع وجود دارد اما اینکه کدام سناریو معتبرتر بوده و کدام آینده قطعیت بیشتری دارد، هنوز مشخص نیست.
این تصور در میان عامه مردم وجود دارد که به دلیل افزایش بارندگی و یا وقوع سیل، سال پرآبی و بدون خشکی را در پیش خواهیم داشت. تصوری که به دلیل بارشهای فراوان در بهار امسال شاهد آن بودیم و حتی گفته می شد تابستان خنکی را در پیش خواهیم داشت.اما با این وجود، هم اکنون شاهد گرمای بی سابقه هوا هستیم. نظر شما چیست؟
فرهاد یزدان دوست، دانشیار مهندسی آب دانشگاه خواجه نصیر: در مورد آب، موضوع متفاوت است، اینکه شما سیلاب بیشتری دارید یعنی از آبهای ناخوشایند بیشتری استفاده می کنید و یا اینکه رسوب مخزن سد، باعث کاهش حجم آب می شود.
مدنی: این یک باور غلط و غیر علمی است که چون در خشکسالی قرار داریم دیگر سیل نخواهد آمد. اتفاقا احتمال وقوع سیل به هنگام بارش شدید و حجیم در زمانی که خاک خشک است بیشتر خواهد بود. خشکسالی یعنی افت بارش یا رطوبت خاک یا موجودی آب ذخیره شده در یک بازه زمانی معین مثل یک سال و یا یک فصل نسبت به میانگین درازمدت که حداقل ۳۰ سال است. بنابراین می توانیم سیل داشته باشیم اما خشکسالی نیز وجود داشته باشد. پس نباید بگوییم خداروشکر بارندگی است پس از خشکسالی نجات یافته ایم.
مساح: تحقیقات علمی به ما نمی گوید سال آینده چقدر آب خواهیم داشت. بلکه می توانیم به طور میانگین مثلا از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۳۰ را بررسی کنیم که چه اتفاقی می افتد. در این زمینه به طور قطع به یقین، افزایش دما را در کشور خواهیم داشت اما در مورد بارش با عدم قطعیت روبه رو هستیم و نمی دانیم که بارش به چه میزان اتفاق می افتد. اگر بخواهیم به منابع آب بپردازیم به دلیل افزایش دما، کاهش منابع آب و تبخیر و تعرق را خواهیم داشت که قابل توجه است.
اما به طور کل اینکه سال بعد چه اتفاقی می افتد را تغییر اقلیم نمی گوییم. اینها مدلهای پیش بینی هواشناسی هستند و این مدلها نه تنها در ایران، بلکه در تمام دنیا هنوز به آن شکل که باید، نتوانسته اند چند ماه آینده را پیش بینی کند چه برسد به اینکه تا یک سال آینده را پیش بینی کند. این موضوع حتی در آمریکا نیز صادق است. برای مثال مدلهای پیش بینی برای کالیفرنیا از پیش بینی ترسالی برای ۲ سال حکایت داشت اما خشکسالی اتفاق افتاد.
یزدان دوست: در این بین بهتر است به این نکته نیز توجه کنیم که نباید کم بارشی را با خشکسالی مترادف بگیریم . کم بارشی یک مقوله دیگر است و خشکسالی تعریف متفاوت دارد که از چند منظر از جمله خشکسالی هواشناسی، خشکسالی هیدرولوژیکی و خشکسالی کشاورزی مورد بررسی قرار می‌گیرد. متاسفانه ما در ایران در یک مقطعی هر ۳ این خشکسالی ها را با هم داشتیم . شما ممکن است باران داشته باشید اما رطوبت کشاورزی نداشته باشید. بنابراین لغت عام خشکسالی را نمی شود در همه جا به کار برد. اما کم بارشی متفاوت است.
در حال حاضر کشور ما بیشتر درگیر کدام نوع از خشکسالی است ؟
مدنی: به نظر من بیشتر درگیر خشکسالی نوع چهارم هستیم که با نام «خشکسالی اقتصادی-اجتماعی» شناخته می شود. من به این خشکسالی «ورشکستگی آبی» می گویم و خوشبختانه این مفهوم دارد در ایران جا می افتد. ما باید بفهمیم که مشکل اصلی این است که مصارف ما خیلی بیشتر از منابع موجود ما است. وقتی برنامه ریزی اشتباه باشد و چک بی محل کشیده شود ورشکستگی کاملا طبیعی است. اگر وضعیت بهره برداری نادرست نبود این اثرات به وجود نمی آمد. در مورد پیشامد دریاچه ارومیه نیزداستان به همین منوال است، این دریاچه در پایان دهه ۷۰ خشکسالی با شدت بیشتری را تحمل کرده بود و اتفاقی برایش نیفتاد اما امروز به دلیل اشتباهات حاصل از بهره برداری بشر، دچار این بحران شده است.
یزدان دوست: حتی خشکسالی مالی اقتصادی نیز وجود دارد که یک نمونه از آن را در آفریقا شاهد هستیم. دقیقا در کنار دریاچه ویکتوریا در فاصله ۱۰۰ کیلومتری شاهد زندگی افرادی هستیم که از تشنگی با مرگ دست و پنجه نرم می کنند. این موضوع به کمبود اقتصادی بر می گردد که نمی توانند از آب به درستی بهره برداری کنند.
پس با این اوصاف بارش باران در کشور نمی تواند در ذخیره آب موثر واقع شود و خشکسالی همچنان ادامه دارد؟
مساح: ممکن است تا ۳ سال آینده بارش بسیار زیادی داشته باشیم . اما چون کسری مخزن بسیار زیادی از قبل داشتیم آن ۳ سال آینده هم باز کفاف کم آبی و بحران آب را نمی دهد.
*مدنی: البته بسته به شاخص خشکسالی انتخابی ممکن است خشک باشیم یا نباشیم اما با زبان عامیانه سیل ربطی به جلوگیری از خشکسالی ندارد و باید در یک دوره بایستیم ببینیم برای مثال تا پایان بهار چقدر آب می گیریم و اگر ادامه دار باشد، خوب است اما اگر مقطعی باشد وضعمان خراب تر می شود.
البته در یک مقطعی ناسا پیش بینی از وقوع خشکسالی در ۳۰ سال آینده ایران را داشت، نظر شما در این زمینه چیست؟
مدنی : این موضوع فقط دررسانه های ایران آمده بود که گفته شده بود ناسا پیش بینی کرده که آینده ایران این شکلی است. باید توجه داشت که مدلهای تغییر اقلیم بسیاری وجود دارد که آینده دنیا را شبیه سازی می‌کنند که این مدلها برای مناطق مختلف، یک سری عدد و رقم می‌دهند. در این زمینه کشورها از چندین مدل استفاده می کنند که به مدل گردش عمومی جو (جی سی ام ) معروفند. این مدلها برای مناطق مختلف در دسترس همگان است.
این مدلها تحت سناریوهای مختلف عددهای مختلفی می دهند به علاوه اینکه در آینده کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت، وضعیت بارش و دما و باد را می سنجند . در این زمینه ناسا در یک مطالعه ۱۴ مدل از این مدلها را برای سراسر دنیا با یک مقیاس مناسب جهانی، بررسی کرده بود و این بررسی تحت یک سناریو خاص و راجع به آخر قرن میلادی بود که مثلا گفته شده در این منطقه و آن منطقه چه اتفاقاتی محتمل است. اما اینکه چه طوری تبدیل شد به اینکه ناسا گفته، ۳۰ سال آینده ایران خشک است، جای سوال دارد.
تاکید می کنم که پدیده تغییر اقلیم یک پدیده درازمدت است و ما در زمینه آن پیش بینی نداریم. ما قدرت پیش بینی خشکسالی را تا یک سال بعد نداریم و نمی توانیم در ایران ۶ ماه بعد را هم پیش بینی کنیم. اینکه در مورد پایان قرن صحبت می شود یک پیش نمایی است. از سوی دیگر ناسا یک سری محقق دارد و مانند محققان دیگر، مقالاتی را در نشریات پژوهشی چاپ می کنند.
اما اینکه تحقیق کارمند ناسا، لزوما باعث افزایش صلاحیت مطالعات می شود موضوع صحیحی نیست و همانقدر این مطالعه می تواند معتبر باشد که مطالعات اساتید در جاهای دیگر و از جمله ایران. از طرفی اینکه یک محقق تحت یک فرضیات چیزی گفته، به معنی پیش بینی برای ایران نیست. این موضوعات عوامفریبی رسانه ای و سوء استفاده از بی سوادی عمومی جامعه و حتی برخی از مدیران است که تعدادشان هم کم نیست. به بیان دیگر، این یک برداشت شخصی غیرعلمی از یک تحقیق است که از سوی برخی افرادی که خود را اقلیم شناس می دانند، عنوان شده است. در جواب این افراد بی سواد باید گفت اگر ناسا ظرفیت پیش بینی نوسانات آب و هوایی را با این دقت داشت این کار را برای کالیفرنیا می کرد نه ایران.
No tags for this post.
