از بین رفتن زمان و مکان و نقش بیشتر فضا در دنیای مجازی تجلی آشکاری دارد. افراد در مواجهه با این فضای دوم یا زیست بوم دوم ، بنیان های هویت خود را متزلزل دیده و دچار تردید و اضطراب می شوند.
انقلاب نوینی که حول محور فن‌آوری‌های اطلاعاتی نظیر اینترنت متمرکز است. شکل جدیدی از روابط میان زیرساخت‌های تشکیل‌دهنده نظم و امنیت اجتماعی به وجود آورده و موجب می‌شود تا تعریف جدیدی از نظم و امنیت ارائه گردد. ویژگی این سیستم جدید، پیچیدگی و توانایی بالقوه آن برای تولید فرصت‌ها و تهدیدات امنیتی است.
بنابراین، بدون درک صحیح تحولات ناشی از اثرات فن‌آوری‌های نوین اطلاعاتی، به ویژه پدیده نوظهور شبکه‌های اجتماعی، نمی‌توان تحلیل درستی از آن چه که در محیط امنیتی کشور می‌گذرد به دست آورد. و این یکی از مهمترین خلاهایی است که بدان توجه لازم مبذول نگردیده است.
ایرنا برآن است تا درگفت و گویی با محمد رضا ملکشاهی راد ، نماینده مردم خرم آباد در مجلس شورای اسلامی ، به سوالاتی ناظر بر اینکه شبکه‌های اجتماعی چه فرصت‌ها و تهدیداتی را برای امنیت اجتماعی ایجاد می‌کنند؟ و چگونه می‌توان از فرصت‌های شبکه‌های اجتماعی در امنیت اجتماعی حداکثر بهره‌برداری را نمود و تهدیدات را کنترل کرد؟ پاسخ دهد .
**س : از نظر شما مولفه‌ها و شاخص‌های تأثیرگذار شبکه‌های اجتماعی بر امنیت اجتماعی در کشور کدامند؟
– بهتر است قبل از آغاز بحث در مورد شاخص‌های تأثیرگذار این دو مفهوم بر یکدیگر، تعریفی جامع از آنها داشته باشیم. چرا که لفظ شبکه‌های اجتماعی در معنای عام هر گروه تشکیل شده از انسان‌ها در طول تاریخ را در بر می‌گیرد امّا به یقین مفهوم جدید و اهمیت یافته‌ی «شبکه‌های اجتماعی» نوع رسانه‌ای این شبکه‌ها است که در بستر اینترنت و با استفاده از نرم‌افزارهای ارتباطی تلفن همراه یا رایانه شکل می‌گیرند.
امروزه این نرم‌افزارها که به مثابه چسبی قوی افراد را بر اساس سلایق، نگرش‌ها، علاقمندی‌ها، تخصص‌ها و وجوه اشتراک مختلف به یکدیگر متصل کرده ، به آنان هویت جمعی داده وتأثیر غیرقابل انکاری بر جوامع داشته است و به تبع آن تأثیرات مستقیمی نیز بر امنیت اجتماعی که البته باید آن را از امنیت فردی و امنیت ملّی مجزا دانست دارند.
دو مفهومی که شما در سوال مطرح می‌کنید و سعی دارید میزان رابطه یا همبستگی آنها را با یکدیگر بسنجید یک وجه اشتراک مشخص دارند و آن «اجتماع» است. هر دوی این مفاهیم به اجتماع یا گروه‌های اجتماعی اشاره دارند که بارز‌ترین و مهمترین نمود آن همان «ملّت» است.
از طرفی شبکه‌های اجتماعی به عنوان پدیده‌های نوظهور عصر ارتباطات دارای مختصات و ویژگی‌هایی هستند که تا حدود زیادی آنها را از گونه‌های دیگر رسانه‌ای متمایز کرده و باعث به وجود آمدن فضای جدیدی در حوزه‌ی ارتباطات فردی، اجتماعی و بین‌المللی شده‌اند.
با این مقدمه باید عرض کنم یکی از شاخص های مهم شبکه‌های اجتماعی که بر امنیت اجتماعی موثر است ضریب نفوذ بالا و رو به افزایش این ابزارهای ارتباطی در جامعه است. به گونه‌ای که حتی رسانه‌های با سابقه، قدرتمند و رسمی کشورها را به نیز چالش کشیده و در رقابت جذب مخاطب گاه بر آنها پیشی می‌گیرد. این ضریب نفوذ رو به تزاید می‌تواند تأثیرات بسیار زیادی بر امنیت اجتماعی به عنوان حوزه‌ای متأثر از رسانه‌ها داشته باشد.
مشخصه‌ی دیگری که می‌تواند در افزایش سطح تأثیر رسانه‌های اجتماعی بر امنیت روانی جامعه نقش داشته باشد سرعت انتقال و تکثیر پیام و مفاهیم در این فضا است. اگر کاربر این گروه‌ها باشید این تجربه را داشته‌اید که یک موضوع مورد علاقه و توجه مردم به سرعت در تمام کشور توزیع شده و شاید روزها روی آن بحث می‌شود و همین عامل سبب به وجود آمدن موجی از افکار عمومی خواهد شد که بسیار تأثیرگذار و غیرقابل کنترل است.
مسئله‌ی دیگری که می‌تواند امنیت روانی را تحت تأثیر قرار داده و حتی آن را جریحه‌دار نماید موضوع بحران صحت و سندیت است. متأسفانه مطالب بارگذاری شده در گروه‌های اجتماعی از نظر سندیت به شدت دچار ضعف بوده و به هیچ عنوان نمی‌توان به آن اطمینان داشت. چنین خصیصه‌ای از سویی موجب رشد و ازدیاد شایعه، جعل و دروغ در جامعه شده و از سویی دیگر می‌تواند با به خطر انداختن «کپی رایت» یا همان حق مولف، امنیت شغلی و روانی تولید‌کنندگان حرفه‌ای پیام و محصولات رسانه‌ای را فراهم آورد.
یکی دیگر از خصوصیات این فضا مسئله‌ی هویت است. هویت از دو جهت در شبکه‌های اجتماعی در مخاطره است. اول اینکه در سایه‌ی این تکنولوژی جعل هویت بسیار سهل و آسان صورت می‌پذیرد و افراد می‌توانند به راحتی با هویت‌های جعلی در گروه‌های اجتماعی فعالیت نمایند. از سویی دیگر این گروه‌های اجتماعی می‌توانند در شکل‌گیری هویت اعضاء خود تأثیرات شگرفی داشته باشند که در صورت تمایل به استفاده‌ی منفی از آنها می‌تواند با تقویت سبک زندگی بیگانه و یا حتی خودساخته هویت واقعی افراد را بگیرد و موجودیتی جدیدبرای آنان بسازد.
**س : شبکه‌های اجتماعی چه فرصت‌ها و تهدیداتی را برای امنیت اجتماعی ایجاد می‌کنند؟
– صرف‌نظر از کارکرد‌های مختلف این شبکه‌ها، در یک تقسیم‌بندی کلی‌تر، کاربردها و آثار شبکه‌های اجتماعی را می‌توان در دو جهت مثبت و منفی دسته‌بندی کرد و جهت‌گیری نحوه‌ی استفاده از این نرم‌افزارها در جامعه به سمت مثبت یا منفی بیشتر از آنکه متأثر از نوع نرم‌افزار و یا حتی نیت و هدف سازندگان آن باشد، از نحوه‌ی استفاده‌ی کاربران تأثیر می‌پذیرد. به عبارت دیگر شبکه‌ها و نرم‌افزارهای اجتماعی که ما آنها را به عنوان فضای مجازی می‌شناسیم چون کاربرمحور هستند، بیشتر توسط کاربران ساخت یافته و کاربرد پیدا می‌کنند.
از طرفی جامعه‌ی ایرانی همواره از نوعی تأخر فرهنگی در رابطه با استفاده از رسانه‌ها رنج برده است. تأخر فرهنگی به این معنی که ما هیچ‌گاه نتوانسته‌ایم مطلوبیت و بهره‌ی کاملی در استفاده از رسانه‌ها داشته باشیم و در بسیاری موارد از ظرفیت آنها در جهاتی غیر سودمندانه بهره برده‌ایم که این امر شاید به شیوه، ترتیب و سرعت ورود این ابزارهای ارتباطی به کشور ایران ارتباط داشته باشد.
البته در مورد شبکه‌های اجتماعی فضای مجازی من این نوع نقیصه را کمتر دیده و اعتقاد دارم که مردم ایران به سطحی از درک اجتماعی و سواد رسانه‌ای رسیده‌اند که می‌توانند از این رسانه‌های جدید در جهت مثبت و سازنده استفاده نمایند. کما اینکه امروزه شاهدیم که رسانه‌های اجتماعی کاربردهای بسیار فراوانی در ایجاد کمپین‌های مفید در جامعه و ایجاد تعاملات جمعی برای حل مشکلات کشور یافته‌اند. کاربردهایی همانند مسئله‌ی محیط‌زیست، صرفه‌جویی در منابع، کمک به نیازمندان و… که این روزها شاهد تجارب موفقی در حل آنها با استفاده از گروه‌های اجتماعی فضای مجازی هستیم که به صورت مستقیم امنیت اجتماعی جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
از طرفی اگر بتوانیم در حوزه‌ی تولید محتوا بر اساس معیارهای ایرانی اسلامی موفق شویم، گروه‌های اجتماعی فضای مجازی می‌توانند ضعف دیرینه‌ی ما را در کمبود سرانه‌ی مطالعه جبران نمایند. در واقع می‌توان با استفاده از جذابیت این فضا برای مردم به ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان فرهنگ مطالعه را در بین آنان ترویج و نهادینه نمود.
باید توجه داشت که استفاده‌های نامتعارف و منفی زیادی نیز از این فضا در حال انجام است که باید کنترل و نظارت شوند. در واقع این شبکه‌ها و گروه‌ها به مثابه شمشیر دو‌لبه‌ای عمل می‌کنند که هم می‌توانند باعث ایجاد روحیه و عزم جمعی برای حل مشکلات و مرتفع نمودن چالش‌های عمومی شوند و هم می‌توانند با به وجود آوردن فضایی مخرب، بنیان‌های اجتماعی کشور، امنیت روانی و حتی هویت نهادهای مستحکمی همچون خانواده را به مخاطره بیاندازند.
یکی دیگر ار چالش‌های به وجود آمده در این عرصه، مسئله‌ی مدیریت زمان است. از دیرباز زمان به عنوان سرمایه‌ی بسیار مهمی در زندگی انسان‌ها از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار بوده است. میزان زمانی که ما صرف خواندن و نوشتن در گروه‌های اجتماعی می‌کنیم به شدت در حال افزایش است و همین مسئله می‌تواند به کاهش بهره‌وری افراد جامعه در هر شغل و نقشی که در جامعه ایفا می‌کنند منجر شود. خستگی جسمی و ذهنی ناشی از صرف بیش از اندازه‌ی انرژی و زمان در این گروه‌ها مستقیم روی بازدهی فکری و جسمی افراد تأثیر داشته و این یکی از تهدایدات استفاده‌ی بیش از حد از این فضا است.
چالش دیگر غیربومی بودن تکنولوژی و ابزارهای ایجاد این گروه‌ها است. معمولاً نرم‌افزارهای فضای مجازی ساخت کشورهای خارجی بوده است و آنچه که مسئله را بغرنج‌تر می‌کند قرار داشتن سرور ذخیره‌سازی اطلاعات و پشتیبانی‌کننده‌ی این گروه‌ها در خارج از کشور است که این به خودی خود یک تهدید به حساب می‌آید. در واقع ما با کمال میل و فراغ بال اطلاعات ارزشمند خود را در اختیار کسانی قرار می‌دهیم که حتی شناخت درستی از هویت و اهداف آنان نداریم.
انزواطلبی، دورماندن از اجتماعات واقعی، اضمحلال بنیان‌های خانوادگی، آسیب‌های جسمی و حرکتی بر اثر بی‌تحرکی و بسیاری دیگر، از تهدیدهایی است که گروه‌های اجتماعی فضای مجازی در جامعه ایجاد کردهاند که باید مورد بررسی و رسیدگی قرار گیرند.
**س : با اتخاذ چه راهبردهایی می‌توان از فرصت‌های شبکه‌های اجتماعی در امنیت اجتماعی حداکثر بهره‌برداری را نمود و تهدیدات را کنترل کرد؟
-نسل جدید رسانه‌های جمعی تحت عنوان ارتباطات فضای مجازی به قدری سریع در حال تغییر فضای ارتباطی و اجتماعی جهان هستند که بسیار بعید به نظر می‌رسد بتوان تغییرات آن را پیش‌بینی نمود و برای مواجهه با آن برنامه‌ریزی بلند مدت داشت. بلکه باید با حفظ آمادگی و انعطاف در عرصه‌ی سیاست‌گذاری و با استفاده از اصول مدیریت اقتضایی، خود را با تغییرات فضای ارتباطی جهان با تکیه بر منافع و اولویت‌های ملّی و محلی وفق داد.
لازمه‌ی این کار ارتباط مستمر مبادی قانون‌گذاری با محافل علمی و مراجع پژوهشی است تا با داشتن چشم‌انداز و درکی قابل قبول نسبت به قانون‌گذاری و تعیین خط‌مشی‌های رسانه‌ای و ارتباطی کشور اقدام نمود.
یکی دیگر از موضوعاتی که در این عرصه حائز اهمیت است، ضرورت بومی‌سازی این تکنولوژی در داخل کشور است. این موضوع که یکی از الزامات سیاست اقتصاد مقاومتی نیز می‌باشد واز ضرورت‌هایی است که باید هرچه زودتر محقق گردد. چرا که وابستگی کشور از نظر زیرساخت‌های ارتباطی فضای مجازی همواره به عنوان تهدیدی جدی مطرح بوده است که آن را غیر قابل اطمینان می‌نماید.
اقدام دیگری که در این راستا باید انجام گردد حضور پررنگ نهادهای فرهنگی و رسانه‌ای کشور در این فضا و استفاده از آن در جهت تولید محتواهای منطبق بر فرهنگ ایرانی – اسلامی است. در واقع فضای مجازی می‌تواند به عنوان همکار و یا حتی یک مکمل، رسانه‌های سنتی و رسمی کشور را در برقراری ارتباط با انبوه مخاطبان یاری نموده و حتی پیام‌های آنها را تقویت نماید.