گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد جامع سبزوار
مسجد جامع تاریخی سبزوار دارای پلانی دو ایوانی بوده و در دوره پهلوی دو مناره به ایوان جنوبی اضافه شده است که فاقد تزیینات خاصی هستند ولی ایوان دارای تزئینات کاشی کاری زیبایی است. ایوان شمالی نیز از آجر ساخته شده و فاقد تزئینات آجر کاری است . این ایوان دارای دو ماذنه است که در دوره قاجار به آن الحاق شده اند. طاق ایوان مذکور جناغی بوده و دارای طاق نما های مستطیل شکل و نغول های مربع است.
مسجد جامع سبزوار در قرن پنجم ساخته شده و شاید در دوره سربداریه به تجدید اساسی و مرمت مسجد پرداخته اند . در پرونده ثبتی میراث فرهنگی کشور نیز قدمت این بنا را قرن هشتم نوشته اند . این مسجد دارای پلان دو ایوانی است که در دوره ایلخانی از آن استفاده می شده نوع طاق های به کار رفته در این بنا نیز جناغی است که استفاده از آن در قرن هشتم مرسوم بوده است و به دلیل داشتن دو دریچه تهویه مانند قابل مقایسه با مسجدایلخانی آق قلعه است .
در قسمت تیزه و شانه طاق مرمت هایی صورت گرفته که مرمتگر دیوار را به حالت انتظار رها کرده و این امر دلالت بر مجهول بودن نوع تزئینات برای وی دارد. در قسمت پاطاق ، کلافی آهنی به منظور جلوگیری از رانش بنا ، کار گذاشته شده است.
راه ورودی طبقه بالا از طریق پلکان شبستان ضلع شرقی و از داخل رواق تعبیه شده که در پایه های شرقی ایوان ضلع شمالی دسترسی به فضای بام ایجاد شده است.
ایوان جنوبی دارای آمود کاشی های هفت رنگ یا مینایی میاست و کتیبه های این بخش شامل آیات قرآن به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی است که در کل متاثر از سبک اصفهانی هستند.
وجود طاق های جناغی و کشیدگی دهانه ایوان از مشخصات سبک معماری ایلخانی است که با توجه به متون تاریخی این بنا توسط خواجه علی شمس الدین یکی از حکمرانان سربداران در قرن هشتم ساخته شده است.
محراب این مسجد از نوع مقصوره بوده و نسبت به قبله تا حدی انحراف دارد و فاقد تزئینات خاصی است و در بالای آن تزئینات گچبری شده جدید از نوع مقرنس دیده می شود .
گنبد بنا دو پوش و از نوع گسسته بوده و دارای مقرنس های آویز ستاره ای جدید است و تزئینات زیر گنبد نیز گچبری های جدید هستند.
بنا در کل از آجر و سنگ و گچ ساخته شده و در سال 1357 مرمت کلی در آن انجام گرفته است. در دالان شرقی ایوان شمالی سه کتیبه مربوط به دوره صفوی از سنگ نصب شده است .
در حال حاضر این مسجد دایر بوده و از آن جهت انجام امور مذهبی و اقامه نماز استفاده می شود.
وسعت بنای مسجد جامع سبزوار در حدود چهار هزار متر بوده و فضای میانی مسجد به عرض 60/30 متر و طول آن 38 متر و نزدیک به 1165 متر مساحت دارد .
در اطراف این فضا دو ایوان شمالی و جنوبی و شبستان های شرقی و غربی دیده می شود . بنای ایوان جنوبی این مسجد دارای اهمیت بیشتری بوده و دو شبستان ضلع غربی مسجد بزرگتر از شبستان شرقی است.
در وسط دو ضلع شرقی و غربی مسجد نمای دو ایوانچه کوچک قرار دارد . در ورودی مسجد جامع در هنگام احداث بنا از اسپر ایوان شمالی بوده و در هنگام احداث خیابان بیهق این راه را بسته و دهنه ایوان را پنجره آهنی بزرگی که شیشه دارد قرار دادند و برای ورود به مسجد از دو طرف خارج ایوان شمالی از شبستان های شمالی مسجد را برای ورود به مسجد در نظر گرفته اند .
در داخل ایوان شمالی و سردر آن ، کتیبه و نقش و تزئیناتی دیده نمی شود جز این که برای چند حجره ای که بالای دو شبستان طرفین ایوان شمالی دو پله آهنی در فضای ایوان نصب کرده اند که با بنا تناسبی نداشته و منظره بدی ایجاد می کند .
ارتفاع سردر ایوان شمالی 14 متر و دارای نمای آجری ساده است. از موارد قابل ذکر در مورد ایوان شمالی وجود دو مناره کوتاه کوچک ( ماذنه ) است که کسی از این دو مناره برای اذان گویی استفاده نمی کند و تقریبا زاید به نظر می رسند .
گفتنی است در دو دیواره چپ و راست این ایوان دو سنگ کوچک سیاه و قابل تورق نصب شده که در آن ها تاریخ 1136 قمری به چشم می خورد و در سنگ طرف چپ عبارت زیر خوانده می شود :
« در بالا : هو الله ودر سطر زیر آن : بسم الله الرحمن الرحیم و در سطر دیگرش : بنده شاه ولایت طهماسب ثانی حکم جهان مطاع شد ……به تاریخ سنه 1136 کتبه المحروق بنا را لفراق حاجی میر محمد علی سبزواری »
این حکم از شاه طهماسب ثانی فرزند شاه سلطان حسین است که دریافت پیشکش ورود را موقوف داشته است و در دیوار طرف راست سنگ دیگری به همین مضمون نصب است ولی حاکی از تعهد متصدی امر دریافت پیشکش ورود بوده و در واقع یک نوع التزام و تعهد است . در دالان طرف شرقی ایوان شمالی مسجد سنگ مستطیل خوش خطی است که گوشه راست طرف بالا و گوشه چپ طرف پایین آن شکسته و از بین رفته است . این سنگ که شامل فرمانی از شاه طهماسب اول است در نزدیک در ورودی نصب شده است .
در سمت شمال مسجد شبستانی قرار دارد و در ضلع شرقی مسجد جامع سبزوار ، شبستانی با ارتفاع پایینتر از سطح حیاط وجود دارد که در تابستان ها استفاده می شده است. در صفحه 203 کتاب مطلع الشمس در این مورد چنین نگاشته شده است :
« در طرف مشرق مسجد ، شبستانی زیر زمینی است و بالای آن نیز شبستان بهاری ساخته و در وسط ، تازه مدرسی بنا کرده اند »
در دوران معاصر این شبستان را خراب کرده و سپس کف شبستان را بالا آورده و همسطح کف مسجد قرار دادند و با نصب چند ستون آهنی گرد بر روی ستون های قدیمی با طرح سقف آهنی ، شبستانی با عرض 6/8 متر و طول 20/37 متر ایجاد کرده اند .
در لبه دیوار شبستان کتیبه ای وجود دارد و از طرف راست سوره جمعه با کاشی سفید به خط ثلث بر زمینه لاجوردی شروع شده و در طرف چپ شبستان که متصل به شبستان شمالی است با ذکر صدق الله العلی العظیم ، کتیبه خاتمه یافته و در آخر آن با خط ریز نوشته شده رضا قدس – فرازی .
تمام کاشی بدنه شرقی مسجد از کاشی خشتی هفت رنگ تزئین شده و خطوط و تزئینات آن در سال 1385 قمری ایجاد شده است.
مهمترین بخش مسجد از نظر تزئینات و معماری ، ایوان جنوبی است که دارای دو منار آجری فاقد تزئینات است. هرچند این ایوان در زمان احداث بنا ، کاشی یا گچ بری نداشته ولی با تمام سادگی خود اسلوب ابنیه اواخر قرن هشتم را می رساند. عرض این ایوان 25/9 متر است و نغول آن 75/19 متر ، ارتفاع آن 60/17 متر و با ضربی روی فضای ایوان در حدود 20 متر می شود . محراب مسجد در آخر این ایوان واقع شده و در بالای محراب چنین نوشته شده بود :
« سبحان الذی اسرای بعبده لیلاً من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی بارکنا حوله لنریه من آیاتنا انه هو السمیع البصیر اللهم اغفرلنا و لوالدینا تحریراً فی شهر رجب 1292 ( کتبه محمد حسین بن محمد باقر )»
در ابتدای ایوان بعد از دو متر پایه قطور ضربی ایوان پیش آمده و در بالای این قسمت چند نقش ظریف با رنگ های آبی ، قرمز و زرد نقاشی کرده اند و در وسط دو پایه ضربی ایوان یک غرفه کم عرض طولانی است که راه آن از پشت بام است و از این غرفه تمام مسجد را می توان زیر نظر گرفت پایه های ضربی ایوان پر قطر در نظر گرفته شده که سنگینی بار بنا را بتواند تحمل کند .ارتفاع دو مناره بالای ایوان ، از پشت بام 11 متر است. در دو پایه طرفین ایوان جنوبی حاشیه ها و خوانچه ها و مربع ها و گلدان ها طرح شده و در پنجره های مربع شکل ، با خط بسیار درشت ثلث و کاشی سفید بر زمینه لاجوردی ، کلمات الله ، محمد ، علی ، فاطمه ، حسن و حسین را از بالا به طرف پایین نوشته اند و در خوانچه های دو پایه ایوان با کاشی سفید به خط ثلث در زمینه لاجوردی ، نوشته شده : لا اله الا الله ، محمد رسول الله ، علی ولی الله . در اطراف خوانچه ها با نقوش متناسب زینت یافته و در هر حال پایه های ایوان که قبلاً ساده و آجری بوده اکنون دارای تزئینات کاشی هفت رنگ است.
در نزدیک دهنه ایوان بر قطر پایه یک کتیبه طولانی از طرف راست به بالا آغاز شده و تا بالای سردر ادامه دارد و سپس از لبه سردر به طرف پایه چپ کشیده شده و همه جا دور لبه ایوان را ادامه داده است . زمینه این کتیبه کاشی لاجوردی تیره متمایل به سیاه با کاشی سفید به خط ثلث است که محتوای آن آیه مبارکه نور و آیات دیگری از قرآن بوده و در آخر کتیبه تاریخ 25/6/47 ذکر شده است .
شبستان غربی این مسجد دارای نه دهنه است که دهنه وسط را به عنوان راهرو قرار داده اند و از آن جا وارد شبستان می شوند . شبستان غربی دارای راه دیگری نیز از دالان جنب ایوان شمالی مسجد است . نمای این ضلع در گذشته از آجر ساده و فاقد تزئینات بوده و اکنون روی پایه های آن را با کاشی نره سفید و سیاه مزین کرده اند و جا به جا کلمات الله ، محمد ، علی را با خط کوفی بنایی نوشته اند .
نام بانی و سال بنای این مسجد را تا به حال به طور دقیق تخمین نزده اند اما باور عمومی کارشناسان بر این است که این بنا در دوره سربداران ساخته شده است .
در صفحه 323 کتاب گنج دانش درباره این بنا نوشته شده : « مسجد جامع سبزوار که از ابنیه سربداریه است ، بنای عالی محکمی است .»
در صفحه 203 جلد سوم کتاب مطلع الشمس نوشته اعتماد السلطنه نیز درباره مسجد جامع سبزوار چنین ذکر شده است :
« مسجد جامع سبزوار که ظاهراً از ابنیه سربداریه است بنای عالی و محکم و از هر جهت امتیاز دارد . »
در کتاب تاریخ بیهقی نیز برای سبزوار دو مسجد ذکر شده است که یکی مسجد آدینه سبزوار بوده که در حال حاضر پامنار نام دارد و دیگری مسجد سبز نامیده می شده که عبارت آمده در تاریخ بیهقی در مورد آن چنین است :
« و عمارت مسجد سبز بر دست خواجه امیرک نزل آبادی بود فی سنه اربع و ستین و اربعه مائه و آن پیش از این سرگشاده بوده است و در میان آن درخت کاشته وخواجه امیرک بر این هیئت مرمت عمارت کرد.»
بر این اساس می توان حدس زد که مسجد جامع سبزوار در قرن پنجم ساخته شده و شاید در دوره سربداریه به تجدید اساسی و مرمت مسجد پرداخته اند . در پرونده ثبتی میراث فرهنگی کشور نیز قدمت این بنا را قرن هشتم نوشته اند .
این مسجد دارای پلان دو ایوانی است که در دوره ایلخانی از آن استفاده می شده نوع طاق های به کار رفته در این بنا نیز جناغی است که استفاده از آن در قرن هشتم مرسوم بوده است و به دلیل داشتن دو دریچه تهویه مانند قابل مقایسه با مسجدایلخانی آق قلعه است .
مسجد جامع سبزوار به شماره 1316 و در تاریخ 27/10/1355 به ثبت آثار ملی رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی: احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.
