پیشرفت علمی ایران چقدر واقعی است؟

 آیا این شاخص مهمترین معیار بررسی وضعیت جامعه علمی ایران در رده بندی جهانی تولید علم در میان کشورهای صاحب نام در عرصه تولید علم و فناوری است یا شاخصهای مهم و تاثیرگذار دیگری هم برای قرار گرفتن در میان کشورهای تاثیرگذار درزمینه تولید و علم و فناوری وجود دارد؟ شاخصهای دیگر کدامند و وضعیت جامعه علمی ایران در رده بندی آن شاخصها چیست؟سینا پرس در یک گزارش تحلیلی و با استفاده از تحقیقات میدانی،گفتگو با کارشناسان و نیز گفته های مقامهای مسئول در گذشته و حال به بررسی این موضوع پرداخته است:

در اطراف میدان انقلاب که بچرخی،ردیف بی پایان مردان جوان ومیانسال را می توانی ببینی که مقوایی با نوشته درشت مقاله ISI  دردست گرفته اند وبه کار تبلیغ و فروش پایان نامه و پروپوزال و مقاله ISIمشغولند.با آنها وارد صحبت می شوم.قیمت مقاله های ISI ازپانصدهزارتومان تا پنج میلیون تومان متغیر است.مقطع تحصیلی که خواهان مقاله برای آن هستید،رشته تحصیلی،نوع مجله پژوهشی که قصد چاپ مقاله تان درآن را دارید ودست آخر نویسنده مقاله مشخص کننده قیمت مقاله درخواستی شما هستند.به عنوان نمونه مقاله ISI درزمینه علوم پزشکی و مهندسی قیمت بالاتری نسبت به مقاله های علوم انسانی دارد (این از همان تفکر اشتباه و سنتی جامعه ایران بر می آید که علوم انسانی در مرتبه پایین تری نسبت به علوم پایه و پزشکی و مهندسی قرارمی گیرد).ونهایتا اینکه نویسنده مقاله درخواستی شما دانشجو باشد یا فارغ التحصیل یا استاد دانشگاه بازهم قیمتهامتفاوت است.اما وضعیت همه مقاله ها بدینگونه نیست.بسیاری از دانشجویان نیز با همکاری اساتید خود یا به تنهایی رنج نگارش مقاله را بر خود هموارمی کنند.نوشتن یک مقاله علمی پژوهشی خوب و قابل استناد دست کم به سه تا شش ماه زمان نیازدارد که البته این زمان بسته به رشته تحصیلی می تواند از این هم بیشتر باشد.این بازه زمانی لازمه یافتن موضوع و هماهنگی با استادراهنمایی که در بیان بهتر موضوع کمک حال نویسنده مقاله شود تا نوشتن وپروردن متن مقاله و درنهایت بازنویسی را شامل می شود.

دکتر وحید نجاتی، معاون پژوهشی پژوهشکده علوم شناختی و مغز دانشگاه شهید بهشتی معتقداست: اگر به نگارش مقاله های ISIدر جامعه علمی نگاه صحیحی وجود داشته باشد،این امر موجب ایجاد انگیزه ودرنهایت تقویت بنیه علمی در نهادهای پژوهشی و همچنین دانشجویان و پژوهشگران می شود.

این دانشیار علوم اعصاب شناختی تاکید میکند: تولید علم مفهومی انتزاعی است و بایستی به کمیت های قابل محاسبه شکسته شود.یکی از این موارد میزان تولید مقاله های ISI در کشور است که البته متاسفانه گاهی نشر مقاله تبدیل به هدف می شود.

دکتر نجاتی همچنین معتقد است چاپ یک مقاله دریک نشریه علمی ـ پژوهشی صرفا کافی نیست و آن نشریه بایستی رتبه بندی قابل قبولی در سایت SJRداشته باشد.این سایت مجلات مختلف علمی پژوهشی را براساس کیفیت آنها رتبه بندی می کند.ضمن اینکه میزان ارجاع به یک مقاله در سایر تحقیقات و پژوهشها، مشخص کننده کیفیت مقاله هستند ونه صرفاً چاپ آن مقاله.

تعداد مقالات ارسالی به پایگاه‌های علمی، تعداد ارجاع به مقالات، تعداد محققان هر کشور به ازای هر یک‌میلیون‌نفر،‌درصد تولید علم هر کشور از کل تولیدات، میزان تولید ناخالص ملی به ازای هر نفر، نسبت تولید علم به تولید ناخالص داخلی و سهم رشته‌های فنی، مهندسی از کل رشته‌های تحصیلی از جمله معیارهای اصلی در سنجش تولید علم هر کشور است.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی همچنین افزود : درزمینه تولید مقاله های علمی پژوهشی در علوم پایه و مهندسی و پزشکی وضعیت قابل قبولی داریم اما درزمینه علوم انسانی وضعیت مناسبی نداریم.

 برای دستیابی بهتر به وضعیت تولید مقاله های ISI در کشوربه جستجو درمصاحبه های پیشین مقامهای مسئول در این زمینه پرداختیم.

در تاریخ 18 اردیبهشت 1387،دکتر جعفر مهراد ریاست وقت مرکز منطقه ای علم و فناوری،در گفتگویی با رسانه ها که بخشی از آن هم در سایت الف منعکس گردید،وضعیت تولیدات موثر علمی ایران در رشته های علوم پایه در دنیا را بر اساس داده های پایگاه طلایه داران علم وابسته به موسسه اطلاعات ISI چنین اعلام می کند:

 رتبه 32 در میان 92 کشور تاثیرگذار درزمینه علم شیمی

 رتبه 46 در میان 117 کشور تاثیرگذار درزمینه علم فیزیک

 رتبه 56 در میان 99 کشور تاثیرگذار درزمینه بیوشیمی

 رتبه 51 در میان 101 کشور تاثیرگذار درزمینه علوم زمین

رتبه 58 در میان 83 کشور تاثیرگذار درزمینه علم ریاضیات و آمار

بر اساس آمار ارائه شده،رتبه کلی ایران در تولید علم کمی پایین تر ازپنجاه درصد قرارمی گیرد.به عبارت دیگر،مکانی نزدیک به میانه جدول که برای کشورما رتبه قابل قبولی به نظر می رسد.

تولید علم مفهومی انتزاعی است و بایستی به کمیت های قابل محاسبه شکسته شود.یکی از این موارد میزان تولید مقاله های ISI در کشور است که البته متاسفانه گاهی نشر مقاله تبدیل به هدف می شود.

همین مقام مسئول در سال 1391 درمصاحبه با بخش روابط عمومی پایگاه وزارت علوم، سهم ایران در تولید علم در سطح جهان را چنین ارزیابی می کند:آمار سال 2012 میلادی برابر با سال 1391 هجری شمسی مستخرج از پایگاه استنادی اسکوپوس نشان دهنده افزایش چشمگیر تولید علم ایران است وتا گزارش این خبر، با تولید 21 هزارو هفتصد و چهارده مقاله، مقام 16 جهان و رتبه اول منطقه را بدست آورده است . 

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) افزود: در این رتبه بندی، پیش از جمهوری اسلامی ایران، کشورهای ایالات متحده آمریکا، انگلستان، آلمان، ژاپن و چند کشور دیگر قرار دارند . 
وی گفت: ایالات متحده آمریکا با تولید 314 هزار و 118 مقاله، سپس چین، انگلستان، آلمان و ژاپن به ترتیب هرکدام با 215 هزار و 601 مقاله، 90 هزار و 794 مقاله، 83 هزار و 907 مقاله و 66 هزارو 973 مقاله، رتبه های اول تا پنجم را به خود اختصاص داده اند

وی افزود: جالب توجه آن است که کشور ترکیه که همواره از نظر تولید علم بر ایران پیشی داشت، اکنون با تولید 19 هزار و 639 مقاله، رتبه 19 جهان را بدست آورده است.

اما پنج سال بعد و درتاریخ نهم تیرماه 1392،روزنامه شرق گزارشی دراین زمینه منتشر کرد.نویسنده مقاله مذکور مدعی شده است که کشور ایران از پنج شاخص عمده در سنجش تولید علم تنها در زمینه ارسال مقالات پیشرفت قابل‌توجهی داشته است و در سایر شاخص‌ها از موقعیت مناسبی برخوردار نیست.این گزارش می افزاید:هم‌اکنون براساس آخرین اطلاعات ارایه‌شده از سوی سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) وابسته به وزارت علوم، آمار تولیدات علمی تا یک‌ماه‌ونیم پیش یعنی تا ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۲ نشان می‌داد که ایران از اول سال میلادی تا این بازه زمانی برابر با ششم می ۲۰۱۳ در پایگاه استنادی «اسکوپوس» با تولید ۱۱‌هزار و ۷۰۳ مقاله همچنان رتبه ۱۶ را حفظ کرده و درپایگاه ISI با تولید شش‌هزار و ۴۴۲ مقاله در جایگاه ۱۸ تولید علم جهان قرار دارد.

مقاله نویس روزنامه شرق معتقداست چشم‌پوشی وزارت علوم از سایر شاخص‌های تولید علم در بررسی‌ها نشان می‌دهد رتبه بالای ایران در زمینه ارسال مقالات علمی، گواه بر ادعای وزارت علوم در افزایش سهم ایران در تولید علم جهان نیست و بیش از آنکه دارای جنبه‌های کیفی باشد، دارای جنبه‌های کمی است. به‌طوری‌که در حال حاضر رتبه ایران براساس آخرین اطلاعات ارایه‌شده از سوی وزارت علوم در پایگاه علمی ISI، ١٨ است. اما نکته‌ای که از سوی مسوولان وزارت علوم به آن اشاره نمی‌شود، رتبه ایران در ارجاع به مقالات علمی در این پایگاه است. براساس بررسی صورت گرفته و اطلاعات موجود در پایگاه علمی ISI، جایگاه ایران در زمینه ارجاع دانشمندان جهان به مقالات ایرانی در رتبه ٣٦ دنیا و در جایگاه‌های پایین‌تر از کشورهایی همچون سنگاپور، آفریقای‌جنوبی، عربستان‌سعودی، مصر و ترکیه است.

 پس از گفتگو با صاحبنظران به این نتیجه رسیدیم که هم اکنون معیارهای مختلفی برای تولید علم یک کشور مطرح می‌شود. براساس معیارهای شناخته‌شده در دنیا که هرساله در برنامه توسعه انسانی سازمان ملل متحد نیز به آن اشاره می‌شود، معیارهایی نظیر: تعداد مقالات ارسالی به پایگاه‌های علمی، تعداد ارجاع به مقالات، تعداد محققان هر کشور به ازای هر یک‌میلیون‌نفر،‌درصد تولید علم هر کشور از کل تولیدات، میزان تولید ناخالص ملی به ازای هر نفر، نسبت تولید علم به تولید ناخالص داخلی و سهم رشته‌های فنی، مهندسی از کل رشته‌های تحصیلی از جمله معیارهای اصلی در سنجش تولید علم هر کشور است.

روابط عمومی وزارت علوم، خرداد ماه امسال با گزارشی که برروی پایگاه وزارت علوم و فناوری قرار داد،رتبه بندی ایران در تولید علمی جهان را مجددا به روزرسانی کرد.در این خلاصه گزارش كه به همت معاونت پژوهش و فناوري وزارت علوم منتشر شده،وضعيت توليدات علمي كشور به تفصيل مورد بررسي قرار گرفته است. 

 این گزارش خاطر نشان می سازد براساس اطلاعات پايگاه استنادي اسكوپوس، در سال 2000 رتبه اثرگذاري توليدات علم ايران 46 بوده، اين رتبه در سال 2010 به 28 رسيده است و طبق آخرين محاسبات انجام شده، در سال 2014، رتبه اثر گذاري علم ايران 22 بوده است.

 براساس اطلاعات مستخرج از پايگاه استنادي اسكوپوس سهم ديپلماسي علمي از كل توليد علم كشور از 19درصد در سال 2001 به 21درصد در سال 2014 افزايش يافته و در سال 2015 سهم ديپلماسي علمي از كل توليد علم دنيا 22درصد شده است .

در نهایت برای بررسی دقیق وضعیت علمی یک کشور بایستی پنج شاخص مهم و عمده مد نظرقرارگیرد:

1 ـ  رتبه کشور در میزان ارجاع به مقالات نه میزان مقالات ارسالی

 2 ـ سهم تولیدات علمی در مقایسه با سایر تولیدات

3 ـ  نسبت تولیدعلم به تولید ناخالص ملی

 4 ـ  تعداد محققان به ازای یک‌میلیون نفر

 5 ـ  ارسال مقالات علمی ـ پژوهشی به پایگاه علمی ISI و سایر پایگاههای علمی معتبر

توجه به هر پنج فاکتور فوق نشان دهنده رتبه حقیقی یک کشور درمیان کشور های صاحب نام تولید کننده علم و فناوری است.نکته ای که بیش از پیش بایستی مورد توجه قرار گیرد.

 

گزارش:  علی شاه محمدی

 

 

No tags for this post.