دکتر'مهدی گلشنی' بنیانگذار گروه فلسفه علم دانشگاه صنعتی شریف، چهره ماندگار عرصه فیزیک و عضو پیوسته فرهنگستان علوم، در آئینی که برای بزرگداشت وی در انجمن آثار و مفاخر ایران برگزار شد، با اشاره به روند رشد علم در کشورهای اروپایی و آمریکا، گفت که به جز آمریکا، 'هیچ کشوری در دنیا ظرفیت رشد و توسعه علمی ایران را ندارد.'
این استاد دانشگاه صنعتی شریف که در سال 1348 مدرک دکترای خود را در حوزه ذرات بنیادی از دانشگاه برکلی دریافت کرد و 46 سالی است که به تربیت نخبگان این مرز و بوم می پردازد، در ادامه بیان کرد: ما باید در شان و ظرفیت ایران و هوش مردم ایران زمین برای رشد و توسعه علم و فرهنگ میهن مان تلاش کنیم.
اما فارغ از بیان هرگونه مطالب احساسی که بعضا از سر دلسوزی از سوی برخی دانشمندان، اساتید و حتی مسئولین در برخی همایش ها و مجالس مطرح می شود، کشورمان در حوزه تبدیل علم به ثروت با مشکل جدی روبرو است.
میل به کمیت گرایی آفت اصلی نظام پژوهشی کشور
حمایت از تولید و اقتصاد ملی و اقتصاد دانش بنیان به عنوان افتخار ملی عناوینی است که روزانه از تریبون های مختلف شنیده می شود، با وجود این هنگامی که بسیاری از مردم برای خرید یک وسیله ساده منزل به فروشگاه مراجعه می کنند، نخستین سوال آنها از فروشنده این است که این محصول ساخت کدام کشور (صنعتی) است!
از طرفی نیز بخش اعظم درآمد کشورمان از محل خام فروشی و به تعبیری ساده تر، رایگان فروشی بسیاری از منابع زیرزمینی به خصوص نفت و گاز و مشتقات آن تامین می شود.
شاید مرور صحبت های محمدرضا عارف عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و معاون اول دولت اصلاحات در دانشگاه خوارزمی همزمان با هفته معلم در اردیبهشت ماه سالجاری در این زمینه خالی از لطف نباشد.
وی با اشاره به وابستگی عظیم دولت ها در طول سال های پس از انقلاب به درآمدهای نفتی، گفت: به طور حتم بخشی زیادی از گرفتاری های امروز کشور ناشی از وابستگی به این ثروت خدادادی و نگاه قیم مآبانه همه دولت ها به نفت بوده است، در صورتی که ما باید این ثروت را با ایجاد ارزش افزوده به ثروت های بیشتری تبدیل کنیم.
پر واضح اینکه، حرکت به سوی اقتصاد غیر نفتی نیز مستلزم توجه و سرمایه گذاری هرچه بیشتر در حوزه های علمی و حمایت همه جانبه از جامعه علمی و پژوهشی کشور به ویژه نخبگان است.
اما به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران حوزه علم و فناوری، با وجود اقدامات بسیار ارزنده ای که تاکنون انجام شده است و برغم عزم دولت برای کاربردی تر کردن حوزه علم و پژوهش، درد امروز نظام آموزش عالی کشورمان همچنان حرکت غالب اساتید و دانشجویان به سمت موضوعات صرف نظری و بسنده کردن به تهیه چند مقاله با هدف وزین کردن کارنامه تحصیلی خویش بدون انجام هرگونه کار و پژوهش در حوزه عمل است.
متاسفانه شیوه تدریس و ارزیابی دانشجویان و اساتید در مراکز آموزشی و دانشگاه های کشورمان نیز به گونه‌ای است که فرد را خود به خود به انجام فعالیتهای نظری سوق می دهد، این در حالی است که یکی از اهداف اصلی آموزش مسائل نظری گام نهادن در مرحله تولید محصول و در ادامه ثروت آفرینی است.
رئیس دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی چندی پیش بود که میل به کمیت گرایی در حوزه های مختلف آموزش عالی کشور حتی موضوع پژوهش را از جمله آفت هایی دانست که در طول سال های گذشته گریبانگیر آموزش عالی کشور شده است.
علی خاکی صدیق در گفت و گو با ایرنا با اشاره به افزایش قابل توجه تعداد دانشجویان ارشد و دکتری در کشورمان گفت: این درحالی است که این افزایش نیز تنها در کمیت بوده است و هنگامی نسبت بخش کیفی دانشجویان را به بخش غیرکیفی مقایسه می کنیم به دلیل اینکه بخش غیرکیفی به عنوان مخرج کسرعدد بسیار بزرگ تری است، درصد دانشجویان کیفی عدد بسیار پایینی است
حال آنکه اگر در مراکز دانشگاهی به موضوع پژوهش بصورت کیفی بهای بیشتری داده شود، دانشجویان نیز به طور حتم ایده‌پرداز و عملیاتی تربیت شده و در جهت تولید محصولات دانش بنیان و تولید علم به ثروت گام خواهند برداشت.
مشکلات، ناشی از ضعف در فرهنگ پژوهش است نه بودجه
اما بررسی بودجه سالجاری آموزش عالی و تحقیق و توسعه کشور بیانگر آن است که برای نخستین بار در تاریخ بودجه نویسی کشور سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی «GDP» از 48 صدم درصد به یک درصد افزایش یافته است.
بر این اساس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور با وجود شرایط نامناسب اقتصادی اعتبار پژوهشی را از 57هزار میلیارد ریال سال گذشته به 120 هزار میلیارد ریال در سالجاری رسانده است، اتفاق خوشایندی که می تواند یکی از مهم ترین گام های وزارت علوم در دولت اعتدال در حوزه آموزش عالی کشور باشد چراکه سهم بودجه تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی همواره بعنوان معیار پیشرفت و همچنین یکی از مهم ترین شاخص های تعیین کننده میزان ارتقای کیفی آموزش عالی کشورها مطرح است.
اما از سویی دیگر بسیاری از دستگاهها و مراکز پژوهشی نیز در رویکردهای پژوهشی خود تنها به دنبال هزینه کردن بودجه سالانه خود در این زمینه هستند و با انجام پژوهشها به دنبال آمار و ارقام و بزک کردن هرچه بیشتر ویترین عملکرد خود در حوزه پژوهش می باشند.
بدون اینکه این دستگاهها و مراکز پژوهشی کوچکترین ارتباط موثری با بخش های تولید کشور برای رفع معضلات اقتصادی کشور داشته باشند.
موضوعی که معاون توسعه مدیریت و منابع معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز به آن اذعان دارد و معتقد است: در سال‌های قبل بودجه پژوهش و فناوری کشور به دلیل نبود خروجی کاربردی از این طرح‌ها افزایش نمی‌یافت و انگیزه‌ای برای افزایش بودجه پژوهشی کشور وجود نداشت.
علیرضا دلیری با تاکید براینکه، باید هماهنگی‌های لازم برای تدوین یک برنامه مدون در حوزه پژوهش در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی صورت گیرد گفت: به طور حتم طرح‌ها و پژوهش‌های فناوری باید به سمت کاربردی شدن پیش بروند و منجر به تولید محصول شوند تا در زندگی روزمره مردم و جامعه ملموس باشد.
شاید به همین دلیل است که جمله مشترک و قابل تامل در لابلای گفت و گو با بسیاری از پژوهشگران و نخبگان کشورمان این است که'مشکلات حوزه و علم و فناوری بیش از آنکه متوجه کمبود بودجه باشد ناشی از وجود ضعف در فرهنگ پژوهش کشور است و جزیره ای عمل کردن در حوزه پژوهش تنها اتلاف بودجه را به دنبال خواهد داشت'.
نبود حتی یک آزمایشگاه مرجع برای انجام آزمایش ایده و اختراع در کشور
اما شاید برای بسیاری از افراد جالب باشد که بدانید هنگامی که این همه صحبت از لزوم حرکت هرچه بیشتر نظام آموزش کشور به سوی پژوهش و فناوری و تبدیل علم به ثروت می شود و در این خصوص نیز سالانه بودجه هنگفتی نیز صرف می شود، بار تامین هزینه های زیادی هنوز روی دوش مخترع است.
مجید لاله چینی یکی از پژوهشگران برتر کشورمان در ارتباط با مشکلات موجود در مسیر مبتکران و نوع آوران کشورمان در گفت و گو با ایرنا،گفت: متاسفانه در حال حاضر امکانات مورد نیاز مخترع از تجهیزات آزمایشگاه تا مشاوره های علمی و ملزومات نمونه سازی همگی بر عهده خود مخترع می باشد.
این دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مکانیک که اردیبهشت ماه سالجاری به همراه فهیمه نیازپور از سوی مرکز رشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان و با طراحی دستگاهی برای کالیبراسیون رگلاتور گاز شهری برای جلوگیری از انفجار و آتش سوزی، موفق به حضور در مرحله نهایی ششمین جشنواره خلیج فارس و کسب یکی از پنج تندیس برتر این جشنواره شد، ادامه داد: متاسفانه هم اکنون حتی یک آزمایشگاه کامل و مرجع جهت انجام آزمایشات لازم برای نتیجه گیری و رسیدن به اختراع جدید در کشور وجود ندارد.
وی تاکید کرد: همان طور که برای توسعه مطالعات و تحقیقات ایجاد کتابخانه های بزرگ راه گشا است، توسعه اختراعات و نوآوری ها نیز نیازمند تاسیس آزمایشگاه های مجهز و مرجع است.
لاله چینی در ادامه همچنین وضع مقررات مناسب در حمایت از شرکت های دانش بنیان از سوی متولیان برای رسیدن به اهداف تجاری سازی علم و دستیابی به توسعه را بسیار اثرگذار و در عین حال در مواردی برای مبتکران سخت و دست و پاگیر عنوان کرد و گفت: استفاده از این مزایا خود نیازمند اراده فولادی و کفش های آهنین است.
وی گفت: به دلیل این که برخورداری از این حمایت ها نیازمند رفت و آمدهای فراوان است، این خود فرصت ابداعات و اختراعات جدید را از مخترع می گیرد و پس از آن نیز تلاش در سازماندهی شرکت نوپا و رسیدن به درآمد برای بازپرداخت اقساط وامهای اخذ شده مخترع را به طور کامل از حوزه استعداد خود که همان نوآوری است، دور می سازد.
این پژوهشگر برتر کشورمان با اشاره به برخی از مشکلات تجاری سازی علم، بازاریابی ایده و محصولات ابتکاری را مرحله ای مهم و اساسی خواند و گفت: ایجاد مراکز بسیار قوی دولتی و یا خصوصی برای بررسی دقیق و حرفه ای بازار محصولات دانش بنیان ضمن ایجاد اشتغالزایی، فرصت اختراعات بیشتر را نیز برای مخترعین فراهم می کند و در ادامه شرکت های تولیدی و صنعتی را در حمایت و تجاری سازی اختراعات تشویق خواهد کرد.
وی افزود: ارائه تسهیلات و حمایت از شرکت های پشتیبان تجاری سازی اختراعات ضمن اینکه سرعت تجاری شدن اختراعات را به طور حتم افزایش خواهد داد، سودآوری شرکت های تولیدی ایرانی را به دنبال خواهد داشت و در کنار همه اینها زمینه رقابت نوآوری ها در بازار و شرکت های تولیدی در حمایت اختراعات فراهم می شود.
جزیره ای عمل کردن دستگاه ها معضل اصلی بخش پژوهش کشور است
اما یک پژوهشگر برتر دیگر کشورمان با بیان اینکه، در حال حاضر ارتباط بین دانشگاه ها ، صنعت و شرکتهای خصوصی در راستای تولید دانش فنی و تبدیل آن به ثروت ناکارآمد است، جزیره ای عمل کردن بخش های پژوهشی دستگاه ها را معضل اصلی این بخش در کشور دانست.
نونا قاسمی همدانی در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا، وابستگی اهداف و برنامه های پژوهشی کشور به اشخاص و تغییر مکرر این اهداف با تغییر مدیریت را از دیگر معضلات حوزه پژوهش کشور عنوان کرد و گفت: اهداف مشخص و همسویی در حوزه پژوهش کشور تعریف نشده است.
این پژوهشگر که در اردیبهشت سالجاری با ارائه طرح ساخت کاتالیست زیگلر بعنوان یکی از پنج پژوهشگر برتر ششمین جشنواره دانایی خلیج فارس معرفی شده است، گفت: عملکرد ناصحیح و نبود شفافیت در حوزه پژوهش ناکامی تبدیل بسیاری از ایده ها به محصول و تبدیل علم به ثروت را در کشور را به دنبال داشته است.
وی گفت: پژوهش هنگامی می تواند برای مردم سودمند باشد که نتایج آن در عرصه زندگی و رفاه اجتماعی بصورت ملموس قابل مشاهده باشد.
قاسمی با اشاره به ایجاد مراکز علمی و پژوهشی در کشور همچون پارک علم و فناوری که وظیفه پشتیبانی از محققان را در جامعه برعهده دارند، اینگونه اقدامات را در جهت به بار نشستن پژوهش در کشور بسیار اثرگذار دانست و گفت: ایجاد این مراکز به طور حتم خلا موجود بین افراد مستعد و نیازهای جامعه را پرخواهد کرد.
به اعتقاد این پژوهشگر، تخصیص امکانات و منابع به شرکت های فعال در حوزه فنآوری بخش خصوصی برای اجرای فعالیتهای تحقیقاتی در مقایسه با سایر نهادهای تحقیقاتی دولتی بدون شک یکی از مناسبترین راهها برای حرکت به سوی تبدیل علم به ثروت است، چراکه بسیاری از دانشگاه ها و حتی شرکت های پژوهشی خصوصی نیز با توجه به محدودیت های بودجه نمی توانند وارد این دسته از تحقیقات شوند.
وی با بیان اینکه، برخی از نوآوریها مستلزم تغییر یا بهبود لیسانس های خارجی آن محصول است، گفت: برای اجرای شدن این ایده ها لزوما نباید از مرحله صفر شروع کرد و به جهت اینکه عملیاتی کردن آنها در بازه زمانی کوتاه نیز به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه باشد، مستلزم همکاری مشترک با شرکتهای مادر است که متاسفانه حمایت های لازم وجود ندارد.
نیاز امروز جامعه تولید محصولات ساده صنعتی است، نه نانو جوراب!
اما مدیر پروژه طراحی و ساخت تابلو کشویی فشار ضعیف صنعتی POWER BLOCK در کشورمان در گفت وگو با ایرنا، نبود اولویت بندی در سرمایه گذاری در حوزه علمی و پژوهشی را عامل مهم ناکامی تبدیل علوم به فناوری دانست و گفت: نیاز امروز اقتصاد ایران به طور حتم تولید جوراب نانو نیست بلکه توسعه محصولات ساده صنعتی است که بعضاً از پیچیدگی های علمی برخوردار نیستند.
پوریا کریمی با بیان اینکه، در حال حاضر جامعه علمی و صنعی کشور درگیر حوزه هایی همچون فناوری نانو، هوش مصنوعی و ربوتیک شده است، گفت: به جای تمرکز صرف در این شاخه از علوم که در جای خود نیز بسیار باارزش و جذاب است، باید روی یکسری از صنایع میانی های تک (High-Tech) که نیاز به فناوری نانو ندارند سرمایه گذاری کنیم.
وی گفت: ما باید روی صنایعی همچون صنعت برق، قدرت، ریلی و یا خودرو که در علم روز، های تک محسوب نمی شوند اما کشورمان در تولید این رده از محصولات وابسته است و هنوز به خودکفایی نرسیده متمرکز شویم.
مدیر پروژه طراحی و ساخت تابلو کشویی فشار ضعیف POWER BLOCK در کشورمان که اردیبهشت ماه سالجاری به نمایندگی از گروه طراح یک شرکت صنعتی، موفق به حضور در مرحله نهایی ششمین جشنواره خلیج فارس و کسب یکی از پنج تندیس برتر این جشنواره شده است، معتقد است حمایت از تولید نباید تنها در حمایت از صنایع بزرگ همچون فولاد، خودرو و پتروشیمی خلاصه شود.
وی اضافه کرد: اگر هرکدام از این صنایع بزرگ را تنها یک سال بدون هیچگونه حمایتی به حال خود رها کنند قادر به مدیریت وضع پیش آمده نخواهند بود و ورشکسته خواهند شد.
کریمی در ادامه اظهارکرد: اگر در طول سال های گذشته از شرکت های خصوصی سایز متوسط که بیش از ده ها سال است روندی رو به رشد داشته اند و بی هیچ حمایتی هر سال موفق تر از سال قبل بودند حمایت شده بود، امروز دستاوردهای بسیار بهتری داشتیم.
وی در ادامه حمایت و تقویت شرکت های متوسط تولیدی را که نیاز بازار را بخوبی می دانند در کنار پشتیبانی از شرکت های دانش بنیان که بیشتر آنها از سوی محققان و اساتید دانشگاه اداره می شوند، در دستیابی به توسعه راهگشا دانست وگفت: شرکت های تولیدی متوسط در صورت حمایت می توانند بخش تحقیق و توسعه خود را تقویت کنند و موضوعات اقتصادی دانش بنیان را تجاری کنند.
مدیر پروژه طراحی و ساخت تابلو کشویی فشار ضعیف POWER BLOCK نبود حمایت از خرید محصولات ساخت داخل را از عمده مشکلات نوآوران و تلاش گران عرصه علم و فناوری کشور دانست.
وی با بیان اینکه، شرکت ما حدود 30 سال از سابقه فعالیت تولید محصولات صنعتی برخوردار است و بازار اصلی فروش محصولاتمان نیز در حوزه پروژه های نفت، گاز، پتروشیمی و نیروگاهی است، گفت: با اینکه هر از گاهی شاهد صدور دستورالعمل و بخش نامه های مختلف از سوی مسئولان مبنی بر خرید اجناس داخلی هستیم، اما بدنه کارشناسی دستگاه ها در خرید محصولات داخلی مقاومت می کنند.
کریمی افزود: وقتی بدنه کارشناسی شرکت های مشاور، پیمانکار و حتی کارفرما برای مذاکرات خرید و بازرسی کالا وارد می شوند، آنقدر بر روی کالاهای خارجی و تحت لیسانس تأکید و تعصب دارند که در نهایت مدیران خود را قانع می کنند که بهتر است از جنس خارجی استفاده شود.
این پژوهشگر با بیان اینکه، محصول طراحی شده از سوی گروه پژوهشی آنها تمام تست های مربوطه را مطابق با الزامات استاندارد IEC در آزمایشگاه های معتبر داخلی و خارجی با موفقیت گذرانده است و توسط شرکت اشنایدر الکتریک فرانسه نیز گواهی شده است، گفت: با وجود اینکه در زمینه کار ما استانداردهای جهانی همه چیز را مشخص کرده اند و محصولات ما هم مطابق همان استانداردی که محصول خارجی ساخته و تست شده اما در نهایت از سوی کارشناسان دستگاه ها به راحتی کنار گذاشته می شود.
وی تاکید کرد: تا هنگامی که فرهنگ حمایت از تولیدات کیفی داخلی نهادینه نشود هیچ دستورالعمل، بخشنامه و ستادی نمی تواند مردم و کارشناسان را مجبور به خرید و حمایت از تولیدات داخل کند.