مصیبت نامه خشک شدن تالاب ها و منابع آبی کشور در پی خشکسالی سالهای اخیر و نیز پسروی خزر در حوزه استان های شمالی، مدتی است که دامان خلیج گرگان در ساحل شرقی این دریا را گرفته و شرایط به گونه ای پیش می رود که محیط زیست باید آماده داغ ماندگار دیگری بر دل پرغصه اش باشد.
خلیج گرگان محدوده کم عمقی در شرق خزر و در حوزه استان گلستان است و اینک با خشک شدن کانال خزینی (کانال ورودی آب خزر به خلیج گرگان) فقط از طریق کانال 'چپ اوغلی' به دریا وصل می شود و این روزها تشنگی بسیاری را تجربه می کند.
به گفته کارشناسان محیط زیست، خلیج گرگان از آسیب پذیرترین مناطق دریای خزر است، چون شیب منطقه کم و حجم آورده های رسوبی زیاد است ،لذا نسبت به نوسانات دریای خزر تأثیر بیشتری دارد.
مدیرکل محیط زیست گلستان دراین زمینه معتقد است که با توجه به شرایط کنونی خلیج گرگان ،سرنوشتی همچون دریاچه ارومیه در انتظار آن است و باید فکری عاجل برای رفع مشکلات و کم آبی این خلیج شود.
اسماعیل مهاجر در نشست کارگروه مخاطرات زیست محیطی گلستان اضافه کرد که در فرایند نابودی خلیج گرگان به دلیل کم عمق بودن، شوری آب بسیار بیشتر از خود دریاچه خزر خواهد بود.
به گفته وی خلیج گرگان دارای مساحت40 هزار کیلومتر مربعی است که پیش از این عمیقترین بخش آن سه متر بود و اکنون این عمق به یک و نیم تا دو متر تقلیل یافته است.
مدیرکل محیط زیست گلستان با یادآوری این که 95 درصد آب دریای خزر از رودخانه ولگا تامین می شود، افزود: بخشی از مشکل خلیج گرگان خارج از مرزها و بخشی نیز به دلیل تغییرات اقلیمی و عوامل محیطی است.
وی با ابراز نگرانی از شرایط کنونی خلیج گرگان ادامه داد: درسفر اخیر معاون رییس جمهور و رییس سازمان مدیریت وبرنامهریزی کشور، نامهای برای حل عاجل این مشکل به وی تقدیم شد و دکتر نوبخت نیز این موضوع را تائید و مورد تاکید قرارداد.
از سوی دیگر به گفته کارشناسان، مشهود بودن تغییرات تراز آبی دریای خزر در خلیج گرگان می تواند ناشی از خصوصیات زمین شناختی دریای خزر باشد.
اما آن چه بیش از همه موضوع خشک شدن خلیج گرگان را دارای اهمیت و نگرانی را بیشتر می کند ، نقش موثر آن در شکوفایی اقتصادی منطقه و ظرفیت های بالقوه پنهان مانده و استفاده نشده این خلیج است.
خلیج گرگان و دریای خزر دو فرصت ویژه شمال کشور محسوب می شوند که ثمره و مزایای آن در ابعاد متعددی همچون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی غیرقابل انکار است.
یک کارشناس محیط زیست به ایرنا گفت: پسروی آب خزر و خشکی خلیج گرگان موضوع قابل بحث و پیگیری بسیاری از کارشناسان است که برخی، آن را ناشی از عوامل طبیعی و بعضی هم نشات گرفته از عوامل انسانی و نیازمند برنامه ریزی برای احیا می دانند.
میثم ذوالفقاری اضافه کرد: طرفداران نظریه طبیعی بودن پسروی آب خلیج گرگان معتقدند این اتفاق در گذشته هم سابقه داشته است و نباید برای بروز آن نگران بود.
وی بیان کرد: بر این اساس پسروی و پیشروی آب خلیج در یک چرخه حدود 30 تا 50 ساله تکرار می شود و در یک دوره خلیج به علت بارش های کمتر، ورودی حداقلی منابع آبی و یا تبخیر بیشتر شاهد پسروی و در چرخه پرآبی تراز آب افزایش یافته و خلیج شاهد پیشروی آب خواهد بود .
این کارشناس محیط زیست افزود: کاهش یا افزایش تراز آب خزر تا یک متر طبیعی است، ولی هم اینک با پسروی آب، شاهد خشک شدن سطحی حدود 300 تا 400 متر از اراضی حاشیه خلیج گرگان هستیم.
ذوالفقاری ادامه داد: برخی از کارشناسان نیز استمرار شرایط کنونی و خشک شدن خلیج گرگان را نگران کننده دانسته و پیش بینی می کنند این خلیج تا چند سال آینده هیچ راه ارتباطی با دریای خزر نخواهد داشت.
وی گفت: این کارشناسان معتقدند که با ادامه روند تغییرات اقلیمی و کاهش سالانه بیش از 10 سانتی‌متری سطح آب ، تا سال 1402 خلیج گرگان ممکن است به مردابی تبدیل شود.
به گفته وی، از آنجا که دبی ورودی رودخانه‌ها به خلیج گرگان در مقایسه با عامل تبخیر آب از سطح خلیج کمتر است، پس از چند سال خلیج گرگان به یک تالاب فصلی کوچک و با مساحت چند ده هکتاری تبدیل خواهد شد و شاید در آینده ای نزدیک این خلیج به زمینی مرده و فاقد هر گونه حیات آبی تبدیل شود.
کارشناس محیط زیست اضافه کرد: البته این اظهار نظرها فقط بر پایه شبیه سازی استوار بوده و برآورد احتمالی است.
ذوالفقاری ادامه داد: آب بیش از 130 رودخانه به دریای خزر می ریزد که در این میان رود ولگا با تامین بیشترین میزان، اصلی ترین منبع تغذیه بزرگترین دریاچه جهان است.
وی گفت: کاهش ورودی آب از رودخانه ولگا در کاهش تراز آبی این دریا بسیار تاثیر گذار است و هم اینک تغییر سیاست های کشاورزی کشورهای همسایه و افزایش برداشت ها از این رودخانه، منجر به کاهش ورودی آب ولگا به خزر شده است.
به گفته این کارشناس محیط زیست، بررسی تراز آبی دریای خزر در دوره های گذشته نشان دهنده کاهش سطح آب این دریا در برخی دوره ها و افزایش سطح آن در دوره های دیگر است که مطابق این بررسی ها از سال 1996 تا 2016 میلادی، طی 20 سال اخیر، تراز آب دریای خزر در حال طی کردن سیر پسروی می باشد.
ذوالفقاری معتقد است پسروی آب دریای خزر و خلیج گرگان ،اثرات گسترده‌ای بر جمعیت، اقتصاد و توسعه منطقه دارد که با پی بردن به موقع به این مشکل، کمیته ملی نجات خلیج گرگان در کشور تشکیل و تفاهم نامه های بین المللی برای جلوگیری از تهدیدات و همچنین حفاظت از دریای خزر امضا شده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان نیز در خصوص وضعیت پسروی دریای خزر و خلیج گرگان معتقد است در هر دوره 25 ساله یک مرحله پسروی دریا صورت می گیرد که وقوع آن طبیعی است.
به گفته مهاجر یکی از دلایل پسروی و کاهش آب در خلیج گرگان به خاطر کاهش دبی رودخانه ولگا به عنوان تامین کننده اصلی آب خزر است و نیز ایجاد بندهای انحرافی باعث شده تا آب کمتری به دریای خزر برسد.
به گفته وی در برخی از مناطق دریای خزر کاهش آب و پسروی بین پنج تا هشت متر است.
مهاجر بااشاره به ورود فاضلاب صنعتی و خانگی به خلیج گرگان نیز تصریح کرد: ساماندهی فاضلاب شهری مورد انتظار است و قبل از تصفیه ،نباید هیچ فاضلابی وارد خزر شود.
وی ادامه داد: در مورد طرحهای کوتاهمدت نجات خلیج گرگان، مطالعاتی انجام شده و از منابع مرکز مطالعات دریای خزر و محیط زیست استفاده شده است.
رییس کارگروه تخصصی مخاطرات زیست محیطی مدیریت بحران گلستان با تاکید بر مطالعه به عنوان پیش فرض همه امور اجرایی در زمینه علاجبخشی خلیج گرگان افزود: راهکارهای ارایه شده، موقتی است ولی باید پذیرفت این کارها چنانچه مبتنی بر مطالعه نباشد راه به جایی نمیبرد.
یکی از صیادان و قایقران های قدیمی گلستان نیز با ذکر خاطراتی از دوران پرآبی خلیج گرگان و نقش موثر آن در بهبود اقتصاد منطقه گفت: در سال های میانی دهه 60، آب خلیج گرگان به حدی بالا آمده بود که شدت آن حتی ماهیگیری و پهن کردن توررا با مشکل مواجه می کرد.
اراز دردی چوگان بیان کرد: در آن زمان از خلیج گرگان فیل ماهی و ازون برون صید می شد ، ولی با پسروی آب در سال های اخیر دیگر صید کپور و کفال هم دشوار و نشدنی است.
این صیاد قدیمی خلیج گرگان ادامه داد: اینک اگر قایق را بدون کندن کانال های دستی روانه خلیج گرگان کنیم ، پره قایق های موتوری گرفتار لجن و رسوب های کناره دریا شده و آسیب جدی به این وسایل وارد می شود.
خلیج گرگان به همراه تالاب میانکاله و زاغمرز در گذشته در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است و ازآن پس نه تنها خلیج گرگان، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله و تالاب بین المللی گمیشان به یک مجموعه ارزشمند زیست محیطی تبدیل شد.
و دردمندانه باید اعتراف کرد اگر چه خلیج گرگان و شبه جزیره میانکاله به صورت محدوده زیستی حفاظت شده تحت مراقبت است، ولی هم اینک علاوه بر مشکل کاهش آب ورودی و خشکی خلیج؛ صید بی رویه و بی موقع، واردات فضولات صنعتی، دامداری و کشاورزی همچنان این منطقه ارزشمند را تهدید می کند.
به علت پایین رفتن تراز آب خزر رابطه این خلیج با بدنه اصلی دریا قطع شده است که تداوم آن برای حیات خلیج گرگان نگران کننده است.
از سوی دیگر پسروی آب دریا در استان گلستان که کم شیب ترین ساحل خزر است تا جایی پیش رفته که صدها هکتار از سطح دریا خشک شده و جای آن را صحرایی از گیاه خارشتر گرفته است.
پسروی 500 متری آب در این منطقه کم شیب، گردشگری و صیادی را از رونق انداخته و اکنون سواحل گلستان به جای اینکه مکانی برای گردشگری، آب تنی تابستانی و صید ماهی زمستانی باشد، به محلی برای رویش بوته های صحرایی تبدیل شده است.
مدیر کل دفتر مدیریت بحران استانداری گلستان در خصوص راهکار نجات خلیج گرگان معتقد است که هر تصمیمی راجع به خلیج گرگان بدون در نظر گرفتن اثربخشی کشورهای همسایه تاثیر چندانی نخواهد داشت و باید با تعامل با این کشورها موضوع را به سامان رساند.
صادقعلی مقدم همچنین معتقد است که ما در موضوع خلیج گرگان، با پدیده سادهای مواجه نیستیم، بلکه در منطقهای زندگی میکنیم که به طور دایم میلرزد، لرزشهایی که درکف دریای خزر روی میدهد.
به گفته وی نباید با یک راه حل شتابزده مشکلی دیگر را پدید آورد، بلکه باید پیش از هر اقدامی در زمینه خلیج گرگان، مطالعات جامع علمی را به عنوان مبنای اقدام ها مد نظر قرارداد.
مقدم اضافه کرد: شرایط طبیعت و اقلیم در دنیا تغییر یافته و آنها روش سازگاری را در پیش گرفتهاند و نمیتوان با راهحلهای گذشته، موضوعی همچون خلیج گرگان را حل کرد.
دبیر شورای هماهنگی مدیریت بحران همچنین موضوع خلیج گرگان را یکی از اولویتهای مهم استانی بیان کرد و افزود: در جستجوی رفع مشکل خلیج گرگان ابتدا باید تمام اطلاعات و اقدام های انجام شده درباره این موضوع جمعآوری و سپس به شکل تخصصی و علمی مورد بررسی قرار گیرد.
وی ادامه داد: در این گستره ضمن مشخص کردن دستگاه مسوول، باید در پی دستیابی به یک برنامه مدون زمانبندی شده برای انجام اقدام لازم و جلوگیری از گسترش مشکلات موجود، کاهش اثرات و علاجبخشی باشیم.
خلیج گرگان در معرض خشکی کامل
