گزارش تصویری و تحلیل فنی دژ آق قلعه

مجموعه دژ آق قلعه دارای مساحت  3/42 هکتار درون حصار اصلی و محیط آن 2 هزار و 825 متر است و بخش ارگ حکومتی با مساحت 3 هکتار و محیط 700 متر ، درون آن قرار دارد . عرض جغرافیایی این محل 36 درجه و 40 دقیقه و طول جغرافیایی آن 57 درجه و 22 دقیقه است. ارتفاع محل از سطح دریا نیز 1075 متر است .

با توجه به شواهد تاریخی و بررسی مستندات باستان شناختی منطقه می توان استنباط کرد که در اواخر حکومت ایلخانان، حاکمان وقت در این منطقه  به منظور ایجاد شهری به سبک سلطانیه ( در استان زنجان) اقدام به ساخت مجموعه ای به شکل تقریباً مستطیل ، شامل کلیه فضاهای کالبدی شهری آن دوره یعنی ؛ خندق ، برج ، بارو ، ارگ ، مسجد ، قنات ، قبرستان و …. کرده اند.

ارتفاع موجود حصار از 4 متر الی 11 متر متغیر بوده  و پیرامون آن تا فاصله شش کیلومتری شهر سازی شده و سکونت وجود دارد.  دور تا دور دیواره دژ را خندق فرا گرفته  بود که در حال حاضر این خندق در بیشتر بخش ها پر شده است . کهن دژ مجموعه در بخش شرقی حصار می واقع شده  و در آن بافت های معماری تاریخی به خوبی مشهود است و احتمالاً اهالی قلعه  در هنگام احساس خطر . حملات دشمن به این بخش پناهنده می شدند.

در ضلع غربی این دژبقایای 3 طبقه معماری دیده می شود . تعدادی اتاق در این بخش وجود دارد که دارای طاق گرده پوش هستند. دیواره های قلعه دارای سرباز گرد هایی است  که جهت نگهبانی سربازان و دفاع از قلعه کاربرد داشته است. تعدادی برج نیز در بخش باقی مانده باروی دژ مشاهده می شود.

متاسفانه در اواسط دهه هشتاد شهرداری شهر نقاب در اقدامی غیر علمی اقدام به ساخت میدان در کنار دیوار این قلعه نموده و جاده ای نیز کل این دژرا نصف می کند و برای این منظور خندق را پر کرده اند و دیوار قلعه را در مسافت تقریبی 30 متر و عرض 3 متر تخریب کرده اند . آسیب های وارد شده به بنا توسط این اقدامات به  هیچ عنوان قابل جبران نیستند.

با توجه به شواهد تاریخی و بررسی مستندات باستان شناختی منطقه می توان استنباط کرد که در اواخر حکومت ایلخانان، حاکمان وقت در این منطقه  به منظور ایجاد شهری به سبک سلطانیه ( در استان زنجان) اقدام به ساخت مجموعه ای به شکل تقریباً مستطیل ، شامل کلیه فضاهای کالبدی شهری آن دوره یعنی ؛ خندق ، برج ، بارو ، ارگ ، مسجد ، قنات ، قبرستان و …. کرده اند.

دروازه ورودی شهر در ضلع شمالی قرار داشته که با توجه به وجود خندق احتمالا دارای پلی متحرک بوده است.

در ضلع جنوبی این شهر ؛ کهن دژقرار دارد که دارای برج و بارویی مجزا از برج و باروی شهر است.  ورودی کهن دژ در  وسط ضلع شمالی ارگ قرار دارد که با توجه به وضعیت معماری سوای در ورودی، به هنگام دفاع در مقابل مهاجمین در ارگ به وسیله یک خرسنگ مسدود  می شده است .

شهر  در دوره ایلخانی احداث و احتمالاً چون سربداران به سال 738 به رهبری امیر عبدالرزاق باشتینی بر سبزوار ، جوین ، اسفراین و … مسلط شدند این شهر در آن سال توسط سربداران تخریب شده باشد .

بر اساس حفاری های انجام شده در سال 1367 توسط آقای لباف، در داخل حصار قلعه ، این نتیجه به دست آمده که قطعه زمین سمت شمال حصار که جاده آسفالت جوین آن را به دو قسمت تقسیم کرده تقریباً فاقد آثار بوده و لایه خشت و گلی که مجاور حصار بر روی خاک بکر قرار دارد ، بقایای  ریزش تدریجی حصار است که دامنه آن تا حدود ده متر از حصار در سراسر کناره های آن و روی زمین مشاهده می شود .

در سمت جنوب غربی این قسمت و مجاور دروازه غربی آق قلعه قبرستانی اسلامی واقع شده بود که امروزه زیر توده ای از ماسه مدفون شده است . در جبهه شمالی آق قلعه در سطح زمین آثار معماری دیده نمی شود . لازم به ذکر است که سطح زمین ، هموار و به طور متوسط حدود یک متر از کف مسجد پایین تر است .

جبهه جنوبی قلعه سمت جنوب جاده که مسجد نیز در آن قرار دارد دارای بقایای معماری از دوره معاصر در سطح ، لایه های مربوط به صفویان و ایلخانیان در عمق است.

برداشت نهایی با توجه به حفاری های باستان شناسی و متون تاریخی این است که در اواخر عهد ایلخانان به منظور ایجاد شهر خندق و حصار مستطیل شکل ساخته می شود و در میانه حصار مسجدی می سازند و جمعیتی اندک در سمت جنوب مسجد ساکن می شوند .

در زمان صفویه باز هم در جبهه جنوبی آق قلعه  و روی خرابه های ایلخانی ، خانه های خشت و گلی ساخته شده و به نسبت دوره های پیشین جمعیت بیشتری در آن ساکن می شوند از این زمان سکونت در این محل تا اوایل دوره قاجار ادامه دارد.

لازم به توضیح است که بر اساس  عکس های هوایی منطقه ، رشته قنات های فراوانی در این محل وجود داشته که اصلی ترین آن رشته قناتی است که از ضلع جنوبی مجموعه وارد شده و حلقه چاه های آن پی در پی تا ضلع شمال آن ادامه یافته که خود مهم ترین عامل آبادی این سطح و سطوح پیرامون آن بوده است .

در مقایسه با مجموعه آق قلعه و ارگ حکومتی درون آن ، کلیه عناصر و اصول ساخت قلعه در زمره قلعه های جلگه ای است . از نظر مکان یابی نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی در نقطه استراتژیک منطقه در زمان خود قرار داشته است . می توان اصول مکان یابی و ساخت فضایی این مجموعه را با وجود تفاوت نوع مصالح به کار رفته در ایجاد آن ، با دیگر گونه های مشابه در این دوره ، ادامه روند ساخت شهر و قلعه از قرن هفت و پیش از آن دانست . درکل این مجموعه و قلعه تقلیدی از شهر و دژ سلطانیه است .

 مجموعه تاریخی قلعه و مسجد آق قلعه  به شماره 2033 در تاریخ 30/3/1377 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی: احسان محمدحسینی – فاطمه کردی

   

No tags for this post.