سیناپرس: یکی از شاخص‌های اصلی بررسی وضعیت علمی یک کشور در یک حوزه خاص تعداد مقالات آن کشور در آن زمینه است. اما عوامل دیگری همچون میزان ارجاع به مقالات، تعداد اختراعات بین‌المللی ثبت شده و غیره نیز از جمله شاخص‌هایی هستند که می‌توان با نگاه کلی به تمامی انها وضعیت علمی یک کشور را در یک حوزه خاص بررسی کرد.
بر اساس آمار اعلام شده در پایگاه اسکوپوس ایران در طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۳ از نظر تعداد مقالات منتشر شده بین‌المللی رشد چشمگیری داشته و توانسته است رتبه جهانی خود را هر سال افزایش دهد. به عنوان مثال از نظر میزان انتشار مقاله سالیانه ایران از رتبه 43 در سال 1996 به رتبه 11 در سال 2013 رسیده است. تعداد مقالات علمی حوزه هوافضای ایران در این بازه ۱۷ ساله و تا پایان سال 2013 نیز 1363 مقاله و رتبه کلی ایران در این فاصله زمانی 21 بوده است.
ترکیه و رژیم اشغالگر قدس وضعیت بهتری دارند
با توجه به اطلاعات موجود پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس جمهوری اسلامی ایران از نظر تعداد مقالات منتشر شده دارای مقام دوم در خاورمیانه است ولی قطعا این شاخص نشان‌دهنده وضعیت علمی کشور در حوزه هوافضا در منطقه نیست. به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی شاخص‌های بررسی کیفیت مقالات از قبیل میانگین ارجاع به مقالات و مقدار شاخص «اچ» ایران در مقایسه با کشور ترکیه و نیز رژیم اشغالگر قدس نشان می‌دهد که این کشورها از وضعیت بهتری در زمینه هوافضا نسبت به کشور ما برخوردار هستند. آنچه که مشخص است باید از توجه صرف بر افزایش تعداد مقالات در این حوزه اجتناب شود و توجه و برنامه‌ریزی بیشتری برای ارتقای وضعیت ایران با بهبود در شاخص‌های دیگری همچون شاخص‌های کیفی مقالات صورت گیرد.
آیا این شاخص‌ها مهم هستند؟
تعداد مقالات، کتاب‌ها، رساله‌های پژوهشی و اختراعات ثبت شده از جمله شاخص‌های علم و فناوری به شمار می‌روند که پایش مستمر آنها نقش بسزایی در تدوین سیاست‌های موثر در توسعه آن فناوری دارد. شاخص‌های ذکر شده از جنس شاخص‌های خروجی و از دستاوردهای تحقیق و توسعه هستند که در فرآیند نوآوری مورد توجه خاص سیاست‌گذاران قرار دارند. تجارب سال‌های اخیر نشان می‌دهند که تعیین میزان رشد و توسعه فناوری در کشور و رتبه ایران در سطح منطقه یا جهان، تنها با تاکید بیش از اندازه بر بعضی از شاخص‌های علمی خاص مثل تعداد مقالات بوده و توجه و برنامه‌ریزی برای بهبود دیگر شاخص‌ها همچون کیفیت مقالات، تعداد و کیفیت اختراعات ثبت شده یا حجم صادرات فناوری‌های نوین مورد غقلت واقع شده است. کارشناسان می‌گویند توجه صرف بر خروجی‌های علم در بلند مدت موجب ناکافی بودن تجاری‌سازی نتایج تحقیقات و در نتیجه محقق نشدن مزایای اقتصادی حاصل از فناوری‌های نوینی مثل هوافضا می‌شود.
مقالات علمی چگونه ارزیابی می‌شوند؟
ارزیابی مقالات منتشر شده در نشریات معتبر بین‌المللی در دو دسته کمی و کیفی انجام می‌شود. آنچه که مشخص است هدف شاخص‌های کمی، اندازه‌گیری تعداد مقالات چاپ شده در طول سال‌های مختلف است. اما این معیار به تنهایی برای ارزیابی مقالات علمی کافی نیست و به همین دلیل شاخص‌های دیگری همچون میزان ارجاع به مقالات، تعداد ارجاع به خود و شاخص اچ برای بررسی کیفیت مقالات مورد استفاده قرار می گیرند. میزان ارجاع به مقاله نشان دهنده تعداد کل ارجاعات داده شده به مقاله‌های یک کشور یا شخص است. تعداد ارجاع به خود هم نشان دهنده آن تعداد ارجاعاتی است که نویسندگان یک مقاله به مقالات قبلی خود می‌دهند. در بحث ارجاع به مقالات، اگرچه استناد نویسنده به کارهای خود کم ارزش نیست، اما میزان ارجاعات خارجی از اهمیت بیشتری برخوردار است.
از طرفی شاخص اچ بهره‌وری و تاثیرگذاری علمی دانشمندان را به صورت عددی نمایش می‌دهد و با در نظر گرفتن تعداد مقالات پر استناد افراد و تعداد دفعات استناد آن مقالات توسط دیگران محاسبه می‌شود. شاخص اچ معیاری است که به کمک آن می‌توان محققان تاثیرگذار را از آنها که صرفا مقالات فراوانی منتشر کرده‌اند متمایز ساخت. این شاخص همچنین برای مقایسه محققانی که در یک حوزه کاری یکسان فعالیت می‌کنند کاربرد دارد. مثلا اگر گفته شود ایندکس تاثیرگذاری علمی فردی طبق شاخص اچ 5 است، یعنی آن شاخص 5 اثر انتشاراتی مثل مقاله دارد که به هر یک از این ۵ مقاله، دستکم 5 بار استناد شده است.
بیشترین ارجاع به خود پس از رژیم اشغالگر قدس
بر اساس آمار پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس در بازه ۱۷ ساله بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۳ تعداد مقالات بین‌المللی حوزه هوافضای ایران ۱۳۶۳ عدد بوده است که در میان این مقالات ۶۱۷ بار ارجاع به خود انجام پذیرفته است. این میزان بالای ارجاع به خود نشان‌دهنده آن است که در حوزه مقالات هوافضایی، جمهوری اسلامی ایران پس از رژیم اشغال گر قدس بیشترین ارجاع به خود را در بین کشورهای خاورمیانه داشته است.
یک معیار دقیق‌تر
برای ارزیابی دقیق‌تر مقالات علمی یک کشور در یک حوزه خاص معمولا تعداد ارجاع به ازای هر مقاله یا میانگین ارجاع مقالات را در آن کشور محاسبه می کنند. بر اساس آمار پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس در در بازه زمانی ۱۷ ساله بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۳ این عدد برای کشور ما در حوزه هوافضا ۷.۶۸ درصد است. از این نظر کشور ما در منطقه به ترتیب بعد از کشورهای عمان، قطر و کویت قرار دارد. البته رقیب نزدیک ایران در رتبه پنجم رژیم اشغالگر قدس با میانگین ارجاع نسبت به هرمقاله ۷.۴۷ درصد است. گفتنی است عمان با میانگین ۲۵ درصد ارجاع نسبت به هر مقاله در رتبه نخست خاورمیانه قرار دارد.
معیاری برای کیفیت مقالات
شاخص اچ در واقع معیاری برای نشان دادن میزان تاثیرگذاری یا کیفیت مقالات منتشر شده است. طبق اطلاعات پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس مقدار این شاخص برای ایران در حوزه هوافضا در طول 17 سال گذشته عدد 30 بوده است. بدین معنی که 30 مقاله در حوزه هوافضا از ایران وجود داشته که به هر یک از آنها حداقل 30 بار ارجاع شده است. کشور ترکیه با تفاوت بسیار ناچیز (۳۱) و رژیم اشغالگر قدس (۴۶) با تفاوت بیشتری از ایران در رده‌های بالاتر قرار دارند.
رشدی ارزشمند اما قابل تامل
به استناد پایگاه اسکوپوس، طی سال‌های 1996-2013 ایران از نظر تعداد مقالات منتشر شده حوزه هوافضا رشد صعودی و یکنواختی داشته است. علاوه بر آن در سال‌های 2010 ،2011 ،2013 نیز در صدر کشورهای منطقه خاورمیانه قرار گرفته و توانسته است رتبه جهانی خود را از نظر تعداد مقالات سالیانه از 43 در سال 1996 به 11 در سال 2013 برساند. جایگاه 11 در سال 2013 و جایگاه 21 در فاصله زمانی 1996-2013 از نظر تعداد مقالات منتشر شده در حوزه هوافضا اگرچه ارزشمند است، اما برای ارزیابی وضعیت علمی ایران در این حوزه کافی نیست و باید آن را در کنار دیگر شاخص‌های بررسی کیفیت مقالات داوری کرد.
با این وجود که از نظر تعداد مقالات هوافضا صرف نظر از رژیم اشغالگر قدس، ایران نخستین کشور خاورمیانه به حساب می‌آید، اما میانگین ارجاع به مقالات و مقدار ضریب شاخص اچ آن در مقایسه با رژیم اشغالگر قدس و کشور ترکیه در وضعیت مطلوبی قرار ندارد.
در سال‌های اخیر متاسفانه توجه زیادی به کمیت یا همان تعداد مقالات بدون در نظر گرفتن کیفیت شده که حوزه هوافضا هم از این روند مستثنی نبوده است. این روند شاید اصلی‌ترین دلیل رشد کمی مقالات هوافضایی بدون در نظر گرفتن معیارهای کیفی باشد.
No tags for this post.