برنامه تلویزیونی آسمان شب نخستین بار شانزدهم اردیبهشت سال 1380 از شبکه چهار سیما پخش شد. نخستین برنامه آسمان شب در قالب ویژه‌برنامه‌ای به مناسبت روز جهانی نجوم آغاز شد، مناسبتی که در آن سال برای اولین بار در ایران مطرح می‌شد. برنامه‌سازان آسمان شب، ترویج نجوم را به‌عنوان هدف اصلی در تولید این برنامه تلویزیونی برگزیدند و در طول حدود یک دهه پخش آسمان شب، این برنامه سبب رونق نجوم در ایران و جذب علاقه‌مندان بی‌شماری به این شاخه از علم شده است. آموزش نجوم و اطلاع‌رسانی به‌روز از دنیای نجوم و فضا چارچوب اصلی محتوای آسمان شب است که در طول دوره‌های زمانی مختلف بر اساس ذائقه عمومی در فرم‌های گوناگون به ارائه این محتوا می‌پردازد. پیش از آغاز برنامه تلویزیونی آسمان شب، شبکه چهار سیما در مناسبت‌های مختلف نجومی مانند ماه‌گرفتگی و خورشیدگرفتگی‌ها یا به هنگام یک مأموریت مهم فضایی ویژه‌برنامه‌های تک‌قسمتی را به این رویدادها اختصاص می‌داد؛ اما پخش نخستین قسمت آسمان شب سرآغاز شکل‌گیری و پخش برنامه‌ای مدون و منسجم با موضوع نجوم و ستاره‌شناسی و فضا در تلویزیون ایران بود. با سیاوش صفاریان پور طراح، تهیه‌کننده و کارگردان مجموعه تلویزیونی آسمان شب درباره بازگشت دوباره این مجموعه به تلویزیون گفت‌وگو کرده‌ایم.
درباره بازگشت دوباره آسمان شب خبرهایی شنیده‌ایم. چه روزی نخستین قسمت از این مجموعه به روی آنتن می‌رود؟
شانزدهم اردیبهشت سال 1380 پخش آسمان شب برای نخستین بار آغاز شد. آن روز مصادف با روز جهانی نجوم بود که آن سال برای نخستین بار در ایران معرفی می‌شد. خیلی خوشحالیم که بعد از وقفه‌ای که برای پخش این برنامه پیش آمد به زودی سری جدید این برنامه پخش خواهد شد(قرار بود سری جدید همزمان با روز جهانی نجوم یعنی بیست و چهارم اردیبهشت‌ماه پخش شود).طبیعی است که همه‌چیز برگرفته و برآمده از تجربه 10 تا 15 سال گذشته آسمان شب است که به جذب مخاطب منجر شد و بدون تردید فراتر از آن پیش نمی‌رویم. البته با توجه به ویژگی‌های مخاطب امروز تلویزیون که شاید خیلی به برنامه‌های طولانی علاقه‌مند نباشد ما بخش‌های کوتاه‌تری را در سری جدید این مجموعه در نظر گرفته‌ایم که شامل بخش‌ها و آیتم‌های کوتاه‌تر است. یکی از دیگر تغییرات ایجادشده بخش هیئت‌رئیسه کارشناسان به‌جای گفت‌وگو با یک کارشناس در هر برنامه است.
ما افرادی فراتر از مخاطبان عمومی تلویزیون را هدف قرار نمی‌دهیم و تماشاگران ما همان افرادی هستند که در این سال‌ها ما را دنبال کرده‌اند و البته انتظار داریم افراد جدیدی از نسل جدید مخاطبان به جمع مخاطبان آسمان شب بپیوندند.
آیا می‌توان این ساختار جدید را به‌نوعی یک میزگرد تلویزیونی دانست؟
البته منظور از هیئت‌رئیسه کارشناسان یک میزگرد تلویزیونی نیست. درواقع بیش از یک یا دو کارشناس در برنامه حضور دارند و می‌توان گفت گروهی از کارشناسان در هر برنامه ما را یاری می‌کنند.
قرار است محتوای برنامه در چه سطحی ارائه شود و مخاطب اصلی شما چه کسانی خواهند بود؟
مخاطب ما مردم هستند. پیش‌تر نیز همین‌طور بود. ما باید با ذات تلویزیون پایبند باشیم. شبکه چهار سیما شبکه تخصصی نیست و بیشتر می‌توان آن را یک شبکه عمومی درمجموع سبد شبکه‌های تلویزیونی دانست که در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد؛ بنابراین ما افرادی فراتر از مخاطبان عمومی تلویزیون را هدف قرار نمی‌دهیم و تماشاگران ما همان افرادی هستند که در این سال‌ها ما را دنبال کرده‌اند و البته انتظار داریم افراد جدیدی از نسل جدید مخاطبان به جمع مخاطبان آسمان شب بپیوندند.
اکنون نسبت به سال‌های گذشته که آسمان شب برای نخستین بار روی آنتن رفت تغییرات زیادی داشته‌ایم. آن زمان مردم خیلی با نجوم آشنایی نداشتند و امکان دسترسی به اطلاعات در این حوزه محدود بود. اکنون نجوم از حالت مهجور خود خارج‌شده است و برنامه‌های ترویجی در این زمینه به اجرا درآمده است. این شرایط کار شمارا به‌عنوان یک برنامه‌ساز سخت می‌کند یا آسان‌تر؟
این شرایط کار ما را سخت‌تر می‌کند. اکنون امکان دسترسی به اطلاعات تسهیل شده است و کتاب‌های نجومی وجود دارد. کلاس‌های نجومی برگزار می‌شود. زمانی که ما آسمان شب را آغاز کردیم فقط یک برنامه نجومی ساخته می‌شد و ستون‌های علمی در بعضی نشریات به نجوم اختصاص داده می‌شد. تلویزیون هم گاهی برنامه‌ای در این زمینه پخش می‌کرد. اکنون در این کوران اطلاعات که در شبکه‌های مجازی وجود دارد، پیوسته اطلاعات و عکس‌های جدید تلسکوپ فضایی هابل منتشر می‌شود؛ بنابراین ما باید هنری مضاعف نسبت به آنچه روزمره در دسترس است در اختیار تماشاگران قرار دهیم که بیشتر به تحلیل جذاب علمی شباهت دارد. کارکرد اصلی آسمان شب همین بحث‌های علمی است که به زبان ساده علم را بیان می‌کند. در سری جدید این مجموعه با بهره‌گیری از این ابزار مخاطب را نگه می‌داریم.
اهداف کلی در ساخت این برنامه تلویزیونی چیست؟
ترویج علم. در حقیقت ما چیزی بیشتر از ترویج علم را نمی‌توانیم از تلویزیون انتظار داشته باشیم. آموزش سهم خیلی کوچکی از برنامه ما را دارد. برنامه آسمان شب مانند هر برنامه تلویزیونی علمی دیگری بیشتر جنبه یک دعوت و آگاهی‌رسانی عمومی دارد و سعی می‌کند بیشتر روی نگرش افراد تأثیرگذار باشد تا آموزش آن‌ها. در حقیقت ما مرحله علاقه‌مندسازی را دنبال می‌کنیم و مراحل بعدی بر عهده مجموعه زیادی از کلاس‌های علمی و نجومی است که افراد می‌توانند در آن‌ها شرکت داشته باشند.
در ساخت برنامه‌های تلویزیونی هدف اصلی شما ترویج علم بوده است. به‌عنوان یک برنامه‌ساز تلویزیونی فکر می‌کنید رسانه‌ها در ترویج علم چه جایگاهی دارند؟
واقعیت این است که ترویج علم از طریق رسانه‌ها به معنی اثرگذاری است. چیزی که شاید کمتر از برآیند کلی فعالیت‌های ترویج علم در ایران می‌بینیم سهم اثرگذاری است. کار نیکو کردن از پر کردن است و زمانی این پر کردن معنی پیدا می‌کند که شما بتوانید تأثیرگذار باشید. اگر رسانه‌ای کار کند و فعالیت زیادی داشته باشد اما سهم مخاطب از آن اندک باشد به این معنی است که در این معادله نقصی وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر تلاشی که انجام می‌شود هماهنگ نیست. شاید اشکال اصلی یا اساسی ترویج علم در ایران و ترویج علم از طریق رسانه‌ها اثربخش نبودن است. البته باید پذیرفت که این روزها شرایط کار سخت‌تر است. به دلیل وضعیت کوران اطلاعاتی که انسان‌ها در مواجهه با آن هستند؛ اما در همین هوای سخت و سرد رسانه‌ای که وجود دارد قاعدتا نورها یا بارقه‌هایی کوچک وجود دارد که می‌تواند درخشان و اثرگذار باشد. به‌طور خلاصه اشکال اساسی در فرایند ترویج علم ساده‌انگاری و رشد کمی رسانه‌ها و مطالب علمی در دسترس است. به همین علت شما از آن حالت تأثیرگذاری که مطلب می‌تواند داشته باشد دور شده‌اید. مسامحه و ساده‌انگاری در بسیاری از حوزه‌ها ازجمله ترویج علم زیاد شده است. ما بیشتر رکورد ساز هستیم یعنی فقط کاری انجام می‌دهیم و خیلی به اثرگذاری آن توجه نداریم. اگر اثرگذاری را از ترویج علم جدا کنیم معنی خود را از دست می‌دهد.
یکی از اشکالات تلویزیون ما این است که می‌خواهد تخصصی عمل کند. شبکه چهار ترویج علم برای گروه سنی خاصی را هدف قرار داده است. کودک یا نوجوانی که به نجوم علاقه‌مند است کجا می‌تواند برنامه مناسب سن خود را تماشا کند؟
بله درست است. جای خالی برنامه‌های علمی برای گروه‌های سنی مختلف وجود دارد؛ اما این نتیجه رشد کمی ترویج علم است. در یک دوره زمانی در همه شبکه‌های تلویزیونی باهدف ترویج علم چراغ‌هایی روشن شد که مخاطبانی از گروه‌های سنی مختلف از کودک تا نوجوان با بزرگسال را هدف قرار می‌داد؛ اما به نظر می‌رسد چون نتوانستند مخاطب را جذب کنند درنتیجه تلویزیون هم اقبالی به ساخت این برنامه ندارد. شاید تصور تلویزیون این است که این برنامه‌ها نمی‌تواند تماشاگر را جذب کند و این نتیجه برنامه‌سازی غلط ما بوده است و نتیجه تصمیم غلط تلویزیون نیست. تلویزیون بیشتر سعی می‌کند برنامه‌ای را روی آنتن ببرد که مخاطب را جذب کند و تأثیرگذار باشد. ما دورانی را سپری کرده‌ایم که برنامه‌سازی علمی برای همه اقشار اتفاق افتاده است اما به دلیل کیفیت پایین و نازل بودن این تجربه‌ها به این منجر شده است که تلویزیون اساسا میلی به این کار نداشته باشد و ترجیح دهد جای دیگری سرمایه‌گذاری کند. این شرایط از فقر مروجین علم در رسانه و دیگر حوزه‌ها در ایران خبر می‌دهد. این برای آینده ایران خبر خوشایندی نیست و طبیعی است که در چنین شرایطی در فرایند ترویج علم به‌موازات رشد کمی رشد کیفی نداشته‌ایم. به همین دلیل به شاخه‌ای تبدیل‌شده است که در خاک گذاشته‌شده اما ریشه ندارد و با نخستین باد از دست خواهد رفت.
اگر بخواهیم کودکی را به علمی مانند نجوم علاقه‌مند کنیم هیچ برنامه‌ای نیست که بتواند چنین بستری را فراهم کند.
این را هم باید اضافه کنیم که هیچ کتاب با مطلب علمی هم در این زمینه وجود ندارد. به همین دلیل می‌توان گفت علاقه‌مندی به علم به یک مزرعه دیم تبدیل‌شده است که اگر بادی بذری همراه خود بیاورد و بارانی ببارد و خلاصه همه شرایط دست‌به‌دست هم دهند می‌توانیم امیدوار باشیم که اتفاقی می‌افتد. ما هیچ رفتار سیستماتیکی برای ترویج علم و تربیت مروجان علم در ایران نداریم. این موضوع مهمی است. ما اکنون نویسنده علمی زیادی برای تلویزیون، رادیو و مطبوعات نداریم که وفادار به علم باشد و بتواند جذاب صحبت کند. به‌عبارت‌دیگر ما این دو ویژگی را در کنار هم نداریم. افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند یا سخت و صلب هستند که غیرقابل‌هضم هستند یا این‌که برنامه‌ای می‌سازند که دیگر علم نیست و به بهانه جذاب شدن به یک موضوع خواندنی جذاب و نه خواندنی علمی تبدیل‌شده است.
آیا شما در برنامه آسمان شب آیتم خاصی را برای گروه سنی کودک و نوجوان در نظر گرفته‌اید؟
قاعدتا به دلیل جذابیت علم نجوم و ساده‌گویی که در برنامه آسمان شب دنبال می‌کنیم مخاطبان زیادی از گروه سنی نوجوان داشته‌ایم؛ اما از گروه سنی کودک مخاطبی نداشته‌ایم. همچنان قرار است همان مسیر را دنبال کنیم. نجوم زمینه‌ای کنجکاوی برانگیز و سؤال‌برانگیز است. اگر یک برنامه تلویزیونی جذاب علمی باشد حتی با موضوع نجوم هم می‌تواند مخاطب نوجوان را جذب کند و حرفی برای گفتن داشته باشد.
آسمان شب جدید تا چه اندازه با مجموعه‌های قبلی متفاوت خواهد بود؟
ما با خودمان قرار گذاشته‌ایم اگر قرار نیست متفاوت از قبل باشد اصلا شروع نکنیم.
آیا آن حس نوستالژیک هنوز هم در این مجموعه جدید وجود دارد؟
احتمالا با دعوت از افرادی که از گذشته در کنار ما بوده‌اند این نوستالژی را برای آن دسته از مخاطباتی که از قبل با همراه بوده‌اند ایجاد می‌کنیم؛ اما فکر می‌کنم شاید نتوانیم خیلی توجه مخاطبان قدیمی را جلب کنیم. در مجموعه جدید از گفت‌وگوهای طولانی خبری نیست و بر اساس شرایط امروز برنامه آسمان شب از ساختار قبلی خارج‌شده است. در دنیای امروز مخاطب بیشتر به محتوای کوتاه علاقه دارد. همان‌طور که در شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام هم فیلم‌های کوتاه 15 ثانیه تا یک‌دقیقه‌ای به اشتراک گذاشته می‌شود. مخاطبان قبلی ما هم احتمالا خواسته‌های جدیدی دارند و این تغییر اصلی آسمان شب جدید است.
سال‌ها در حوزه نجوم فعالیت داشته‌اید. به مناسبت روز جهانی نجوم چه پیامی دارید؟
آسمان بدون مرز جهان بدون جنگ. این شعاری است که نخستین بار در روز جهانی نجوم همزمان با پخش آسمان شب انتخاب شد و همچنان بر همین اساس پیش می‌رود. اگر آگاهی مردم نسبت به جغرافیایی که در آن زندگی می‌کنند افزایش پیدا کند از منازعات کوچک تا جنگ‌های بزرگ کمرنگ و بی‌معنی می‌شود.
گفتگو: فرانک فراهانی
No tags for this post.