مسجد سرجم یزد دارای گنبد آجری ساده است. در نمای مسجد از پنجره های فلزی جدید استفاده شده است. نمای داخلی مسجد از آجر نخودی رنگ و طاق های متعدد تشکیل شده است که در پاطاق ها نقوش هندسی با آجر اخرائی رنگ اجرا شده است. در ضلع غربی مسجد نیم طبقه ای دارای غلام گردش وجود دارد که نرده های آن فلزی و جدید است. گنبد از داخل دارای تزئینات هندسی آجری به رنگ های نخودی و اخرائی است.
در محله شیخ داد و در جهت جنوبی بقعه شیخ تقی الدین دادا محمد ، بنای چهار ضلعی معظمی قرار دارد که از لحاظ اسلوب و طرح بنا و نقوش و تزئینات همانند مدارس دیگر قرن هشتم یزد است در حال حاضر ویرانی تمام بر ارکان آن راه یافته است و در تداول عامه مسجد گلدسته خوانده می شود.
محراب مسجد به نظر جدید بوده و در بالای آن یک نوار کتیبه به رنگ طلائی بر زمینه لاجوردی دیده می شود و در داخل حیاط و کنار ورودی مسجد سه قطعه سنگ کتیبه دار وجود دارند. ساباط نیز در حال حاضر دایر بوده و از آن استفاده می شود اما احتمالاً سقف آن در گذشته ریخته و مجدداً ساخته شده است ، زیرا در ساخت آن از تیر آهن و آجر و سیمان استفاده شده است .
مدرسه خانزاده در کنار بقعه شیخ داد یزد واقع شده است و از آن در حال حاضر تنها بقایای یک ضلع ویران از دیواره های اطرافش باقی مانده است. ایرج افشار در صفحه 387 کتاب یادگار های یزد در مورد این بنا چنین می نویسد:
«در محله شیخ داد و در جهت جنوبی بقعه شیخ تقی الدین دادا محمد ، بنای چهار ضلعی معظمی قرار دارد که از لحاظ اسلوب و طرح بنا و نقوش و تزئینات همانند مدارس دیگر قرن هشتم یزد است در حال حاضر ویرانی تمام بر ارکان آن راه یافته است و در تداول عامه مسجد گلدسته خوانده می شود. از پیرمردی که ساکن همان محله بود سوال کردم که این بنا چیست؟ او آن جا را قبر یحیی یاد کرد! گفت که خواهر شاه یحیی زیر گنبد مدفون است . ضمناً متذکر شد که طرف مغرب این گنبد محل مدرسه بوده است که اکنون اثری از آن بر جای نیست .
اما این بنا محل دفن خانزاده خاتون دختر محمد بن مظفر یعنی عمع شاه یحیی است. در تواریخ یزد ذکر شده است که این دختر در بیرون دروازه به موضع سر آب نو محاذی مزار شیخ تقی الدین دادا محمد مدرسه و قبه عالی به سال 786 ساخت و خود نیز در آن گنبد به خاک سپرده شد . بنای موجود عبارت است از اصل گنبد مدرسه که بر چهار صفه ای بنا شده و هر ضلع آن ده متر است و در چهار ضلع آن سوره فتح به خط ثلث با نقوش گل و بوته رنگ آمیزی شده ، کتیبه شده اما بر اثر گذشت روزگار از رنگ و رو افتاده است . »
در صفحه 326 جامع مفیدی درباره این مجموعه چنین آمده است که :
« مولانا وجیه الدین فضل الله ( از علمای عصر صفوی ) در آن بقعه به تدریس می پرداخت.»
در این کتاب بقعه مذکور را محل دفن خانزاده و خواهرش مخدوم زاده خاتون دانسته است .
مسجد و حسینیه سرجم به شماره 7783 و مدرسه خانزاد به شماره 2800 و در تاریخ 16/7/1379 در فهرست ابنیه تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
گزارش تصویری و تحلیل فنی: احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.