وبلاگ نویسی، وب گردی، فعالیت در شبكه‌های اجتماعی مجازی و انجام بازی های رایانه ای كه امروزه جمعیت زیادی از كودكان، نوجوانان و جوانان در كشورهای مختلف را به خود مشغول كرده است، از جمله مواردی هستند كه افراط در آنها به اختلال رفتاری منجر می شود.
در گذشته، اعتیاد تنها در مورد سوء مصرف موادمخدر به كار می رفت اما با پیشرفت تكنولوژی و ظهور پدیده هایی مانند اینترنت و شبكه های مجازی این تعریف در مورد استفاده بیش از حد از این شبكه ها نیز مصداق پیدا كرده است، به گونه ای كه استفاده 38 ساعت در هفته از اینترنت را مبنای اعتیاد به آن می دانند كه البته مصارف كاری در این رده بندی نمی گنجد.
كار‌شناسان شش مشخصه برجستگی (اینترنت مشخصه غالب زندگی، احساسات و رفتار فرد باشد)، تغییر خلق و خو، تحمل (افزایش استفاده از اینترنت برای رسیدن به خلق و خوهای دلچسب)، كشمكش (درگیری با سایر افراد) علایم ترك (بروز افسردگی و پرخاش در صورت ترك استفاده از اینترنت) و عود (تمایل به سرگرفتن رفتارهای اعتیادگونه به اینترنت حتی بعد از ترك) را مبنای تشخیص اعتیاد اینترنتی معرفی كرده اند.
دكتر 'پیمان حسنی ابهریان' دبیر كارگروه توانبخشی شناختی ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی و متخصص علوم اعصاب شناختی در گفت و گو با ایرنا در این خصوص توضیح داد: در واقع تعریفی كه از اعتیاد به اینترنت می شود، ایجاد اختلال عملكرد در جنبه های مختلف زندگی شامل عملكرد شغلی، خانوادگی و اجتماعی است.
وی افزود: افراد ساعت های زیادی را صرف بازی های رایانه ای می كنند، بازی هایی كه نه تنها هیچ گونه رشد و سازندگی را در پی ندارند، بلكه سبب تخریب روند عادی زندگی نیز می شوند.
ابهریان ادامه داد: فردی كه پیگیر بازی های رایانه ای است و زمان های طولانی را برای این منظور صرف می كند، به دلیل نوع بازی و محتوای آن كه اغلب خشن و دارای آموزه های ناصحیح است، با مشكلات متعددی مواجه می شود و از سایر جنبه های زندگی باز می ماند.
وی گفت: یكی از پیامدهای حضور و فعالیت مستمر در محیط های مجازی، دور ماندن از محیط زندگی واقعی اعم از خانواده، مدرسه، دوستان و آشنایان است.
**ناتوانی در برقراری ارتباط در دنیای واقعی سبب گرایش به فضای مجازی
نتایج مطالعات نشان می دهد كه معمولا افرادی به بازی های رایانه ای و فضای مجازی بیشتر گرایش دارند كه در برقراری ارتباطات سالم در دنیای واقعی با مشكل مواجه هستند.
پژوهشگر و درمانگر اعتیاد در این خصوص توضیح داد: برخی افراد كه به طور فعال به مقوله بازی های رایانه ای ورود می كنند، مشكل ارتباطی دارند و نمی توانند در دنیای واقعی ارتباط موثر داشته باشند و خود را در بازی های رایانه ای غرق می كنند، در واقع یك ارتباط و شخصیت مجازی برای خود می سازند كه به تدریج باعث از بین رفتن شخصیت حقیقی شان می شود.
ابهریان چنین وضعیتی را موجب ایجاد یك چرخه و سیكل معیوب در زندگی دانست و اظهار كرد: در برخی موارد، افرادی سراغ این بازی ها می رود كه در زندگی واقعی بازنده هستند و می خواهند در فضای مجازی برنده باشند؛ این افراد اعتماد به نفس كافی ندارند و در پی كسب اعتماد به نفس كاذب هستند.
وی توضیح داد: ورود این قبیل افراد به این چرخه معیوب سبب دوچندان شدن مشكلات آنها در زندگی واقعی می شود كه علاوه بر گرفتار شدن به مشكلات جسمی و روانی، با مشكلات متعددی در زمینه خلق و خو، رفتار و اجتماع روبه رو خواهد شد.
ابهریان در توضیح عوارض ناشی از اعتیاد به بازی های رایانه ای گفت: این بازی ها در مواقعی به صورت گروهی انجام می شود و همین سیستم گروهی سبب می شود كه شخص افراد دیگری را نیز درگیر این كار كند تا برتری خود را نشان دهد و در واقع مانند هر نوع اعتیادی، تلاش می كند كه شریكی داشته باشد.
**خانواده، مهمترین نهاد نظارتی
وی با تاكید بر لزوم نظارت خانواده ها و همچنین مسئولان مربوطه در مورد نوع بازی ها اظهار كرد: خانواده ها باید در انتخاب بازی برای فرزندان خود دقت داشته باشند و از تهیه بازی هایی كه به هر نوع بدآموزی دارند، اجتناب كنند. مسئولان نیز لازم است بازی های رایانه ای مناسبی را در زمینه های روان شناختی و جامعه شناختی طراحی كرده و روی محتوای آنها نظارت داشته باشند تا از بروز آسیب های جبران ناپذیر اجتماعی در آینده پیشگیری شود.
دبیر كارگروه توانبخشی شناختی ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی خاطرنشان كرد: كودكان و نوجوانان نیاز به بازی دارند؛ بخشی از بازی ها می توانند فیزیكی و بخشی دیگر می توانند رایانه ای باشند، بنابراین نمی توان به طور كلی بازی های رایانه ای را زیرسوال برد اما زمان، محتوا و طول مدت استفاده از آنها باید برنامه ریزی شده باشد.
** طول مدت و زمان مجاز برای استفاده از اینترنت و بازی های اینترنتی
ابهریان در مورد مدت مجاز استفاده از اینترنت و بازی های رایانه ای گفت: گفته می شود كه هر فرد حداكثر یك ساعت در روز را می تواند به تماشای برنامه های تلویزیونی و حداكثر یك ساعت را نیز صرف بازی های رایانه ای كند.
وی افزود: در مورد زمان استفاده از بازی ها نیز اگر فردی در ساعات اولیه صبح كه مغز بیشترین آمادگی را برای كار، فعالیت و یادگیری دارد، به بازی رایانه ای مبادرت و مغز خود را خسته كند، اختلال تدریجی در عملكرد مغز در انتظارش است.
ابهریان با تاكید بر این كه شب ها نیز برای استفاده فرزندان از اینترنت و بازی های رایانه ای مطلقا توصیه نمی شود، ادامه داد: بنابراین بهترین زمان استفاده، اوقاتی مانند بعد از ظهر و زمانی است كه آنها از مدرسه به منزل برمی گردند و می توانند در وقت آزاد خود از برنامه های رایانه ای مناسب استفاده كنند.
** عوارض ناشی از بازی های رایانه ای به ویژه در ساعات شب
متخصص علوم اعصاب شناختی در مورد عوارض ناشی از استفاده از اینترنت به ویژه در ساعات شب گفت: زمان استفاده از اینترنت بسیار مهم است؛ افرادی كه در ساعات شب از اینترنت استفاده می كنند، آسیب رسانی به مغز و ایجاد اختلال عملكرد در سیستم مغز آنها بیشتر است.
ابهریان افزود: اغلب بازی های وارداتی اینترنتی به ویژه آنهایی كه برای پسربچه ها تهیه می شوند، خشونت را ترویج می كنند و بسیاری از این بازی ها از لحاظ فرهنگی و اصول خانوادگی در تقابل با فرهنگ ایرانی اسلامی هستند.
وی ادامه داد: این گونه بازی ها علاوه بر ترویج خشونت و تحریك هیجانات كودكان و نوجوانان، آنها را دچار افسردگی و پرخاشگری می كنند و با تضعیف قدرت تمركز و اختلال در ایجاد تمركز حواس در كلاس های درس، مانع از یادگیری بهینه آنها می شوند.
** لزوم جایگزینی بازی های مناسب داخلی به جای بازی های وارداتی
با این همه، آیا راهكاری برای جایگزینی بازی های رایانه ای خشن و آسیب رسان وجود دارد؟
پاسخ دبیر كارگروه توانبخشی شناختی ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی مثبت است. ابهریان از امكان تولید و ارائه بازی های رایانه ای مناسبی سخن گفت كه می توانند علاوه بر فرهنگ سازی، عملكرد شناختی جامعه را نیز ارتقا دهند و به بهبود عملكرد كلی جامعه منجر شوند.
وی با تاكید بر اهتمام بیشتر دست اندركاران حوزه بازی های رایانه ای به تولید بازی های جذاب و آموزنده مطابق با فرهنگ ایرانی اسلامی، یادآور شد: یكی از مهمترین حوزه های علوم شناختی، علوم بازی های رایانه ای است كه رفتارهای زندگی سالم و ارتباط متقابل سازنده را آموزش می دهند و می توان از داده های این حوزه برای تولید بازی های رایانه ای كمك گرفت.
به گفته ابهریان، برای نمونه در برخی از این بازی ها، فرد در برابر فرد دیگری قرار می گیرد و او باید با انتخاب یكی از گزینه ها پیش بینی كند كه چه رفتاری مناسب است؛ به این ترتیب رفتارهای مناسب، چگونگی نه گفتن، تصمیم گیری و برنامه ریزی آموزش داده می شود.
وی ادامه داد: مورد دیگری كه از طریق این بازی های رایانه ای می توان برای تقویت و ارتقای سطح آن برنامه ریزی آموزشی كرد، توانمندی های شناختی یعنی تمركز، توجه، حافظه و تصمیم گیری است.