خزر بیش از ارومیه به توجه نیاز دارد

كاهش تراز آب خزر موجب خشك شدن تالاب های اطراف می شود، براساس شواهد اولین تاثیر را بر روی خلیج گرگان گذاشته،در این میان برخی معتقدند این روند طبیعی است اما دخالت بی رویه انسان این چرخه طبیعی را دچار اختلال كرده است كه ادامه آن عوارض جبران ناپذیری مانند از بین رفتن جنگل های هیركانی و تالاب های اطراف خواهد شد.

دریای خزر دارای محیطی بسته است از این رو هرگونه دخالت در آن تاثیر بسزایی در حیات آن و اكوسیستم های وابسته به این حوضه آبی ایجاد می كند.
چندی است كه شاهد كاهش تراز خزر هستیم كه به اعتقاد كارشناسان ادامه این روند موجب از بین رفتن خزر و به دنبال آن جنگل های شمالی و هیركانی با قدمت 40 میلیون سال می شود.
شواهد نشان می دهد كه كاهش آب خزر در حال حاضر بیشترین تاثیر را بر خلیج گرگان گذاشته است در حالی كه این خلیج از اهمیت اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی زیادی برخوردار است.
در سال 1354 خلیج گرگان به همراه تالاب میانكاله و زاغمرز، به ‌عنوان نخستین مجموعه تالاب بین ‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های كنوانسیون رامسر به ثبت رسید و ازآن‌ پس نه ‌تنها خود خلیج، بلكه نواحی اطراف آن شامل شبه ‌جزیره میانكاله (پناهگاه حیات‌وحش) و تالاب بین ‌المللی گمیشان به یك مجموعه ارزشمند زیست‌ محیطی تبدیل شدند.
تحت تاثیر قرار گرفتن تالاب های متكی به خزر مانند میانكاله، گمیشان و انزلی اولین ضربه در راستای كاهش آب خزر خواهد بود كه 'حر منصوری' فعال محیط زیست كه به دیده بان میانكاله معروف است در این باره به خبرنگار علمی ایرنا گفت: دریای خزر دارای اكوسیستمی حساس است كه اكنون در شرایط بسیار خطرناكی قرار دارد، وضعیت خزر از حدود 17 سال پیش قابل تامل شده است، در واقع از زمانی كه قیمت مركبات در شمال كشور كاهش یافت بیشتر باغات مركبات به زمین های برنجكاری تبدیل شدند و اكنون در حدود 900 كیلومتر از ساحل حوضه آبی خزر شالیراز قرار دارد.
وی اظهار كرد: برنج محصولی آب بر است و ارتفاع آب در شالیزارها حدود 3 تا 4 سانتی متر است كه در این صورت تبخیر به راحتی صورت می گیرد بنابراین یكی از دلایل كاهش آب ورودی به خزر افزایش شالیزارها است.
این فعال محیط زیست كه حدود 15 سال است به طور تخصصی و ویژه بر روی خزر و تالاب میانكاله فعالیت می كند گفت: رودخانه هایی كه به خزر می ریزند موجب برقراری تعادل آب شور و شیرین آن می شوند كه ادامه این روند تعادل آب شور و شیرین خزر را به هم می زند، علاوه بر این موجب كاهش فضای تخم ریزی ماهیان این حوضه می شود كه به مرور نسل ماهیان نیز كاهش می یابد.
وی افزود: یكی از مهمترین رودخانه ای كه بیشترین حجم آب خزر را تامین می كند رود ولگا است كه 83 درصد آب خزر وابسته به آن است كه در چند سال اخیر به علت رشد كشاورزی در بالادست آن ، دبی آب به خزر هم از لحاظ كمی و هم كیفی كاهش داشته است.
منصوری به تالاب های اطراف خزر اشاره كرد و گفت: تعدادی تالاب مانند میانكاله، گمیشان و انزلی وجود دارد كه به طور كاملا محسوسی به دریای خزر متصل هستند یعنی اگر تراز خزر كاهش یابد بر روی سطح آب این تالاب ها نیز تاثیر می گذارد.
وی اظهار كرد: به عنوان مثال بیشتر ماهیان استخوانی و غضروفی دریای خزر در تالاب میانكاله تخم ریزی و زاد آوری می كنند حال اگر ارتباط بین خزر و تالاب قطع شود آب میانكاله كم خواهد شد بنابراین به مرور نسل این ماهی ها منقرض می شود.
دیده بان میانكاله ادامه داد: از سوی دیگر آبی كه از رودخانه ها وارد خزر می شود به زه كش های شالیزارها متصل هستند بنابراین حجم زیادی فلزات سنگین و كود و سم وارد این حوضه و در پی آن وارد تالاب می شود كه با گذشت زمان بر اكوسیستم خزر فشار وارد خواهد كرد.
وی گفت: همچنین در بالادست خزر شاهد توسعه شهرها، روستاها و صنایع هستیم، از چند سال گذشته منع فعالیت صنایع آلاینده در حوضه های آبریز خزر برداشته شد از این رو این صنایع با تراكم بالا مشغول فعالیت هستند كه ادامه این روند چرخه هیدرولوژیكی آب را مختل می كند.
منصوری درباره روند طبیعی چرخه آب در خطر گفت: آب تبخیر و به خنكای رشته كوه البرز برخورد می كند كه در این حالت به صورت باران، برف و تگرگ به زمین بر می گردد، اگر برف باشد كه در ارتفاعات ذخیره شده و به مرور در فصول بهار و تابستان آب و منابع مورد نیاز را تامین می كند.
وی به بارش اشاره كرد و افزود: در گذشته به علت غنای گیاهی و سطوح پوشیده شده از سبزه و گیاه، بخشی از باران جذب زمین می شد و بخشی نیز بعد از برخورد با شاخه ها، تنه درختان و پوشش گیاهی به آرامی در رودخانه ها جاری و در نهایت به خزر و تالاب ها می رسید اما امروزه به علت از بین رفتن این پوشش آب با شتاب و مانند سیل كه مملو از رسوب است وارد تالاب ها و خزر می شود.
منصوری ادامه داد: این روند موجب فرسایش جنگل و اكوسیستم های خاص جنگلی مانند جنگل های هیركانی كه دارای قدمت 40 میلیون ساله است می شود.
وی گفت: همچنین تمام این رسوبات با آب وارد حوضه آبریز خزر و در نهایت به تالاب ها و خزر می ریزد، از آنجا كه چرخش آب خزر در بخش جنوبی آن بر خلاف عقربه ساعت است از این رو تمام رسوبات را از انزلی به سمت بندر تركمن سوق می دهد كه حجم بسیار زیادی رسوب در این بخش از خزر جمع می شود.
منصوری تاكید كرد: البته چون حجم ورودی رسوب زیاد است اكنون در تالاب انزلی هم رسوب بسیار زیادی داریم كه موجب كم شدن عمق تالاب شده است، علاوه بر ورود رسوب، تمام زباله های مسیر هم وارد خزر می شود.
وی گفت: این رسوبات به دیواره شرقی خزر یعنی جایی كه دیگر دریا تمام شده می رسند و جزیره های رسوبی را ایجاد می كنند كه تاثیر زیادی در قطع ارتباط تالاب هایی مانند میانكاله و گمیشان با خزر دارد.
این فعال محیط زیست به كاهش تراز آب خزر اشاره كرد و افزود: از سال 1925 تا 1977 تراز آب خزر روند كاهشی داشته و در این سال ها به كمترین سطح خود رسید كه این كاهش موجب قطع ارتباط تالاب میانكاله با خزر شده بود، با توجه به وابستگی تالاب ها به تراز خزر باید در نظر داشت اگر تراز آب خزر یك متر كاهش یابد كل تالابی مانند میانكاله كه كلا یك متر عمق دارد خشك می شود.
وی ادامه داد: بعد از آن تراز آب خزر یك روند افزایشی داشت كه به نظر می رسد تغییراتی كه در ولگا رخ داد بی تاثیر نبود، همچنین تحقیقات نشان داد دمای آب خزر در تراز آن بی تاثیر نیست، اما آنچه مسلم است از عوامل بسیار تاثیر گذار در كاهش ورودی آب به خزر، عدم كنترل ورودی آب و مدیریت غلط منابع آبی است كه این حوضه را دچار بحران كرده است.
وی افزود: خزر هم مانند دریاچه ارومیه هزاران هزار سال است كه حیات دارد و در این مدت میلیون ها میكروارگانیزم در كف و اطراف آن شكل گرفته است بنابراین با از بین رفتن آن تمام این موجودات نیز نابود می شوند كه در نهایت دود آن به چشم انسان ها می رود.
منصوری تاكید كرد: تمام بخش های آب خزر و حوضه های آن به هم مرتبط هستند، تصور اینكه خلیج گرگان در حال خشك شدن است اما انزلی مشكلی ندارد غلط است چون تمام این اكوسیستم به هم متصل هستند و از هم تاثیر می گیرند بنابراین باید نگران تمام بخش های خزر باشیم.
وی گفت: امروزه بخش هایی از خلیج گرگان به دلیل كاهش تراز آب خزر خشك شده است كه این روند چند سال گذشته نیز تكرار شده بود ، در سال 1977 نیمی از تالاب میانكاله خشك شده بود در حالی كه چند سال بعد آب خزر به حدی بالا آمد كه جزیره آشوراده به زیر آب رفت و ساختمان ها و ویلاهای زیادی در حاشیه خزر به زیر آب رفتند.
وی افزود: این می تواند یك سیكل طبیعی باشد اما دلیل نمی شود كه انسان با دخالت های بیجا این روند طبیعی را مختل كند و هر بلایی كه می خواهد بر روی حوضه آبریز خزر درآورد.
این فعال محیط زیست تاكید كرد: روند فعلی دریای خزر بسیار نگران كننده است، البته باید در نظرداشته باشیم كه مشكلات اصلی زیر آب است و ما آنها را نمی بینیم و متوجه وخامت اوضاع نیستیم ، اگر این مساله را درك كنیم متوجه می شویم كه امروزه خزر بیش از ارومیه نیازمند توجه و رسیدگی است.
وی ادامه داد: در اطراف خزر كوهستان ها و جنگل های زیادی وجود دارد كه با تغییر وضعیت این دریا تحت تاثیر قرار خواهند گرفت و از بین می روند بنابراین حفا‌ظت از آنها نیازمند عزم ملی و جدی مسوولان و مردم در كنار هم است.
منصوری گفت: یكی از راهكارها این است كه این مساله توسط ایران در كنوانسیون خزر مطرح و به طور جدی پیگیری شود، بر این اساس برنامه ای ارایه كردیم كه نماینده ای از سازمان های مردم نهاد فعال زیست محیطی در نشست های این كنوانسیون حضور داشته باشند تا مشكلات از تمام جوانب مطرح و بررسی شود.
وی تاكید كرد: قطعا علت تمام مشكلات خزر عوامل انسانی است، اگر سیكل طبیعی كم و زیاد شدن آب خزر وجود دارد قطعا كار خودش را انجام می دهد و با توجه به روند طبیعی بودن خود را بازیابی می كند اما تاثیرانسان این روند را دچار اختلال كرده است.
منصوری به وخامت خزر اشاره كرد و گفت: برخی گونه ها اندیكاتور هستند مانند فك خزری، یعنی وضعیت آنها وخامت اوضاع را نشان می دهد، بررسی ها نشان می دهد جمعیت فك های خزری از 100 سال گذشته از 3 میلیون قلاده اكنون به 100 هزار قلاده رسیده است كه این میزان كاهش نشاندهنده وخیم بودن محل زندگی آنها یعنی دریای خزر است.
همچنین مجید مخدوم رئیس انجمن ارزیابی محیط زیست ایران به خبرنگار علمی ایرنا گفت: تاثیر دست اندازی انسان بر اكوسیستم دریای خزر بسیار چشمگیر است كه گاهی ممكن است غیر قابل جبران باشد.
وی با اشاره به كاهش آب خزر و تاثیر آن بر برخی حوضه های آبی مانند بندر تركمن افزود: خزر دارای یك دوره 5 ، 11 و 13 ساله كاهش آب است كه اكنون در دوره 5 ساله قرار دارد این روند طبیعی است اما هر چه دخالت انسان در این اكوسیستم بیشتر شود امكان بازتوانی آن نیز كاهش می یابد بنابراین ادامه روند دخالت انسان بسیار خطرناك است.
وی با بیان اینكه گرم شدن زمین و كاهش دبی ولگا نیز موجب تشدید آن می شود گفت: كره زمین به طور طبیعی سعی می كند خودش را خنك كند كه این كار با بارش باران و برف اتفاق می افتد و این سیكل خزر نیز نوعی تلاش برای خنك نگه داشتن خودش است.
مخدوم گفت: دریاچه آرال در شمال شرقی خزر با یك سری اقدامات غیر محیط زیستی خشك شده است حالا می خواهند همین بلا را بر سر خزر بیاورند همینطور كه بر سر دریاچه ارومیه آوردند.
وی تاكید كرد: ابعاد نابودی دریای خزر بسیار بیشتر از دریاچه ارومیه است زیرا تمام جنگل های قفقازی، هیركانی و به طور كلی اوراسیا خشك می شود كه از بین رفتن آنها یك فاجعه است، خزر یك دریای بسته است بنابراین اگر اقداماتی بدون كارشناسی در حوضه آبریز آن انجام شود، خطر بزرگی آنرا تهدید خواهد كرد.