گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد جامع قائن
این مسجد تاریخی ، یکی از ابنیه مهم این منطقه محسوب می شود که از نظر معماری و تزئینات به کار رفته در آن، بسیار ارزشمند است . مسجد جامع قائن تنها بنای به یادگار مانده از شهری است که ناصر خسرو در سال 444 هجری قمری از آن دیدن کرده و درباره اش چنین گفته :
« مسجد آدینه به شهرستان اندر و آن جا که نقصوره است طاقی بزرگ است چنانچه بزرگ تر از آن در خراسان ندیدم و آن طاق نه در خور آن مسجد است و عمارت شهر همه گنبد است »
یکی از مهمترین اسناد تاریخی که در این مسجد موجود است ، سنگ لوحه ای است که در آن به تاریخ 796هجری قمری اشاره دارد که از بازسازی مسجد توسط امیر جمشید بن قارون حکایت می کند .
نکته جالب توجه در ساختمان این مسجد فقدان گنبد در آن است . مسجد دارای دو در ورودی است که ورودی اصلی در ضلع شمال واقع شده است .
ایوان ورودی بنا بلند و رفیع و تماماً از آجر است . در این ایوان اثری از تزئینات کاشی کاری دیده نمی شود . در طرفین ایوان دو طاق نمای پنجره دار وجود دارد که در زیر این قسمت نیز دو طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای کوچک تعبیه شده است . پلان کلی بنا به صورت تک ایوانی است که این ایوان آن بزرگ و بسیار پهن ساخته شده است. بنای مسجد به تازگی و در سال 1384 مورد مرمت قرار گرفته و سردر ورودی فعلی ان نیز چوبی و جدید است.
مسجد دارای صحنی بزرگ است که در سه جهت شمال و غرب و شرق ساخته شده اند ، رواق های ساده متقارن در شرق و غرب و حجره هایی با در چوبی در شمال آن قرار دارند .
در سمت غرب حیاط و صحن سمت چپ ، یک آب انبار با دهانه آجری تعبیه شده است . سمت چپ ایوان بزرگ ( جنوبی ) دو سنگ کتیبه ای شکل یکی به شکل افقی و دیگری به شکل عمودی قرار گرفته اند .
در قسمت بیرونی ایوان تزئینات ساده آجری دیده می شود . در لچکی های ایوان ، آجرها به صورت اریب و هندسی کار شده اند ، در زیر طاق ها و تیزه بنا تزئینات نقاشی به صورت هندسی و نواری پائین این قسمت به صورت گل و بوته دیده می شود .
مسجد دارای دو محراب است که یکی از آن ها از دیگری بزرگتر ساخته شده و بدون تزئینات خاص همراه با کاشی و نقاشی جدید دیده می شود . محراب کوچکتر دارای مقرنس کاری و گچبری بر زمینه خاکستری رنگ است. در بالای این محراب یک کتیبه سنگی تعبیه شده است . در گوشه سمت راست ایوان ، منبر چوبی نسبتاً بزرگی تعبیه شده که در آن منبت کاری روی چوب دیده می شود.
در سمت چپ و راست ایوان ، دو شبستان وجود دارد که از بیرون ایوان ، دارای دو در ورودی است و از داخل ایوان ، هر شبستان توسط سه در به ایوان مرتبط می شوند. در بالای محراب بزرگ قسمتی از تزئینات دوره های قبل باقی مانده است .
مسجد جامع قائن دو طبقه بوده و در طبقه بالا راهرو و غلام گردش دیده می شود . تزئینات نقاشی بر روی گچ در زیر ایوان ، نسبتاً جدید و به رنگ های اخرایی و خردلی اجرا شده اند .
یکی از مهمترین اسناد تاریخی که در این مسجد موجود است ، سنگ لوحه ای است که در آن به تاریخ 796هجری قمری اشاره دارد که از بازسازی مسجد توسط امیر جمشید بن قارون حکایت می کند .
دونالد ویلبر در مورد مسجد جامع قائن چنین می نویسد :
« هرتسفلد نوشته است که مسجد جامع قائن کتیبه ای از قاضی شمس الدین القارنی ، مورخ 770 ه. ق برابر با 1368 م داشته است . این کتیبه در واقع روی قطعه سنگی است که در دیوار جنوبی ایوان غربی بنا کار گذاشته شده است.
یادداشت هرتسفلد در نامه ای که آندره گدار به نویسنده ارسال داشته ، تصحیح و تشریح گردیده است . به عقیده گدار ایوان غربی که قسمت عمده بنا را تشکیل می دهد ، توسط جمشید بن قارون در سال 770 ه. ق برابر با 1368 م ساخته شده است .
سنگی که در بالا به آن اشاره شد ، مبنی بر این است که ساختمان در سال 796 ه. ق برابر با 1393 م به دستور جمشید بن قارون بن جمشید بن علی بن اشرف بن قاضی شمس الدین القاضی تعمیر و تجدید بنا گردید . لااقل قسمتی از در شبستان مجاور ایوان غربی در دوره صفـویه ساخته شده و طـاق ایوان غربی و نماز خـانه ها در قرن نوزدهم میـلادی تعمیر شده است . »
مسجد قائن جمعاً دارای یازده کتیبه تاریخی که از این تعداد ، پنج کتیبه سنگی ، پنج کتیبه نوشتاری بر سقف ایوان ، و یک کتیبه بر منبر چوبی دیده می شود . مضمون مهمترین و قدیمی ترین این کتیبه ها در قسمت هایی که خوانا بوده اند چنین است :
به خط رقاع بر بالای محراب کوچک
و بر روی سنگی نوشته شده است :
« امر هذه المارة قربة لله الفقیر الی الله نظام الحق و الدین جمشید بن قارن بن جمشید بن علی بن اشرف بن قاضی شمس الدین علی القائنی فی شهور سنة ست و تسعین و سبعمائة .» که ترجمه فارسی آن به این شرح است:
« به بازسازی این عمارت صرفاً به خاطر تقرب به خدا فرمان داد ، نیازمند خدا ، نظام الحق و الدین جمشید فرزند قارن فرزند جمشید پسر علی فرزند اشرف ، پسر قاضی شمس الدین علی قائنی در ماه های سال 796 هجری قمری . »
کتیبه ای به خط رقاع در سمت راست ورودی ایوان مسجد مربوط به شاه سلیمان صفوی با مضمون بازسازی بنا به تاریخ 1080 هـ ـ ق کتیبه ای بزرگتر از لوحه قبلی و زیر آن به صورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده است . به تاریخ محرم سال 1046 با مضمون دستور العمل حکومتی درباره مالیات در 24 خط .
لوحه ای به خط رقاع در داخل رواق پنجم در ضلع شمالی حیات مسجد به تاریخ اول رجب سال921 در زمین شاه اسماعیل صفوی و حاکم او در قائن ، امیر سلطان .
در رواق ششم ضلع شمالی با تاریخ 1046 هـ ـ ق در مورد موقوفه مزرعه ای به نام جعفر آباد و بهره برداری از آن .
در منبر چوبی بنا نیز کتیبه ای به سال 1082 هـ ـ ق وجود دارد که در بالای آن عبارت هوالحی الذی لا یموت دیده می شود و در پایین 9 سطر شعر حک شده که متاسفانه بر اثر رطوبت و سایر آسیب های وارد شده بر آن قابل خواندن نیست .
با توجه به سوابق ذکر شده در باره مسجد جامع قائن ، کتیبه ها ، نوشته های مورخین و جغرافی دانان قدیم ، به این نتیجه می رسیم که بنای اولیه مسجد به احتمال قریب به یقین ، آتشکده ای مربوط به دوره ساسانیان بوده است و به لحاظ احترام و تقدسی که این محل در اذهان اهالی داشته است ، بعد از اسلام در آن مسجدی ساخته اند که در دوره های مختلف در آن دخل و تصرف و تعمیراتی صورت گرفته است . بر اساس کتیبه های مسجد قدیمی ترین این تعمیرات در قرن هشتم و حکمرانی ایلخانان مغول و سربداران صورت پذیرفته است .
ذکر حال این مسجد در کتابهای سفرنامه ناصر خسرو ، ابن حوقـل و حمدالله مستوفی ذکر شده است .
این بنا به شماره 295 و در تاریخ 29 / 9 / 1316 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.
