آثار باستانی را می‌توان در دو گروه کلی دسته‌بندی کرد:
- آثار منقول مانند اشیا و آثار باستانی کوچک که قابل‌حمل و در بیشتر مواقع ماحصل کاوش‌های باستانشناسی هستند.
- آثار غیرمنقول یا ابنیه تاریخی و سازه‌های معماری باستانی
در حقیقت آثار باستانی برای باستان شناسان به‌عنوان اشیایی جامد و صرفا دارای ارزش تاریخی به‌عنوان یک شیء عتیقه مطرح نیستند و هدف اصلی باستان شناسان مطالعه شواهد فیزیکی و مادی باقی‌مانده از انسان‌های گذشته است که عموما در قالب آثار باستانی به‌دست‌آمده و می‌تواند دریچه‌ای به فرهنگ، هنر؛ اعتقادات، نحوه زندگی و شرایط اجتماعی انسان‌هایی باشد که سال‌ها پیش در کره زمین زندگی می‌کردند.
هر اثر باستانی مانند همه موجودات زنده و غیرزنده در جهان سرانجام روزی نابود خواهند شد. در این میان وظیفه مرمت گران به تأخیر انداختن این روند و نگهداری از این آثار در شرایطی است که کمترین سرعت زوال و نابودی را داشته باشند. به‌طورکلی آثار و اشیای موزه‌ای در ابتدا توسط باستان شناسان و حین حفاری نخستین مراحل محافظت و مرمت را پشت سر می‌گذارند. برای مثال ممکن است یک خمره چند هزارساله که مدت زیادی در زیرخاک با شرایطی مانند رطوبت، فشار و نبود نور تطابق پیداکرده است، حین حفاری کشف شود. درصورتی‌که بلافاصله این شیء از زیرخاک خارج شود به دلیل واکنش نشان دادن با محیط و از دست دادن سریع رطوبت ناگهان پودر می‌شود و از بین می‌رود. در نخستین قدم این وظیفه باستان‌شناس است که شیء را در شرایط مناسب حفظ کرده و به دست متخصص این امر یعنی مرمت گران بدهد.
ازنظر علمی مدت‌زمان استاندارد مرمت کامل یک بنای تاریخی در حدود سه برابر مدت‌زمان ساخت آن بنا است.
در مرحله بعد مرمتگران در آزمایشگاه‌های موزه‌ها و مؤسسات با به کار بردن انواع روش‌های فیزیکی و شیمیایی تلاش می‌کنند شیء را به مطلوب‌ترین شکل حفظ کرده و آسیب‌دیدگی‌های آن را برطرف کنند. در حقیقت هر شیء موزه‌ای که در ویترین‌ها به نمایش درمی‌آید ماحصل کار مرمت گران و باستان‌شناسانی است که ساعت‌ها برای احیای آن تلاش کرده‌اند؛ اما موضوع در مورد بناهای تاریخی و آثار معماری متفاوت است زیرا برخلاف آثار منقول که می‌توان آن‌ها را در ویترین‌ها و شرایط محافظت‌شده نگهداری کرد این موضوع برای ابنیه صادق نبوده و آن‌ها به‌طور دائم در تماس با عوامل آسیب‌رسان مانند رطوبت، سرما و گرما، باد و آلودگی‌های جوی هستند؛ اما بد نیست بدانید که در دهه‌های اخیر بیشترین آسیب‌های واردشده به آثار معماری منشأ انسانی داشته است. مرمت گران برای مرمت آثار معماری باید کارگاه‌های خود را در داخل این بناها مستقر کنند.
در بازدید از ابنیه تاریخی این موارد را به یاد داشته باشید:
- مرمت آثار باستانی ممکن است در دوره‌ای مشخص شروع‌شده و به پایان برسد اما به یاد داشته باشید حفاظت و مرمت آثار تاریخی تا زمانی که بنای فوق‌الذکر وجود دارد باید ادامه داشته باشد و متوقف شدنی نیست.
- شایع‌ترین سؤالی که بازدیدکنندگان در هنگام دیدن آثار تاریخی می‌پرسند این است که چه زمانی مرمت این آثار تمام می‌شود. ازنظر علمی مدت‌زمان استاندارد مرمت کامل یک بنای تاریخی در حدود سه برابر مدت‌زمان ساخت آن بنا است. البته این فرمول در شرایطی صدق می‌کند که همه امکانات از قبیل بودجه و مصالح و نیروی انسانی مهیا باشند. گاهی تأخیر در انجام پروژه‌های مرمتی تقصیر مرمت گران نیست و موضوعات دیگری نیز در کندی روند کار اثرگذار است.
- در بسیاری از بناهای تاریخی عکاسی به‌طورکلی ممنوع است. متأسفانه هیچ‌گاه فردی به‌طور منطقی برای بازدیدکنندگان توضیح نمی‌دهد که دلیل این ممنوعیت چیست. گذشته از دلایل امنیتی که بحث مربوط به خود را دارد باید بگوییم مهم‌ترین علت این موضوع مضر بودن پرتوهای نور فلاش عکاسی برای آثار باستانی به‌ویژه رنگ‌دانه‌ها و تزیینات رنگی است.
- در بسیاری از بناهای تاریخی ممکن است شما با بخش‌هایی رو به شوید که تزئینات آن بر روی دیوار کمی پررنگ‌تر یا کمرنگ‌تر از جاهای دیگر است. یا حتی ممکن است بخش‌هایی از یک دیوار مثلا کاشی‌کاری شده، چند سانتیمتر با بقیه قسمت‌ها اختلاف سطح داشته باشد. دلیل این موضوع عدم توانایی سازندگان و هنرمندان این اثر نیست بلکه اصلی‌ترین دلیل این موضوع ایجاد تفاوت بین بخش‌های مرمت‌شده با بخش‌های اصلی بنا به‌طور عمدی است. چون به‌هرحال مرمت هم بخشی از تاریخچه ساختمان است و برای مثال دویست سال دیگر باید مشخص باشد این بخش‌ها مرمت‌شده هستند.
- هنگام بازدید از بناهای تاریخی حتما از مسیرهای تعیین‌شده از سوی مسئولان رفت‌وآمد کنید. در این صورت هم بر اساس برنامه از کل بنا بازدید می‌کنید و احیانا بخش‌هایی را نادیده نمی‌گذارید و هم به‌اشتباه وارد کارگاه‌های مرمت یا بخش‌هایی که به دلایلی نباید در آن رفت‌وآمد شود، نمی‌شوید.
- متأسفانه فرهنگ بسیار نادرست یادگاری نوشتن در بناهای تاریخی در بین مردم این سرزمین تاریخچه‌ای بس طولانی دارد. برای مثال در گنبد سلطانیه یادگاری به تاریخ حدود دویست سال پیش وجود دارد و در یکی از بناهای تاریخی اصفهان به نام بقعه پیر بکران یادگاری به تاریخ حدود هفت‌صد سال پیش وجود دارد که خود جز آثار باستانی محسوب شده و سند اشتباه و نادانی نویسنده آن است. به‌هیچ‌عنوان در بناهای تاریخی به دیوارها و تزئینات دست نزنید زیرا حتی تنفس شما به دلیل رطوبت و دی‌اکسید کربن موجود در آن می‌تواند برای آثار تاریخی مضر باشد چه برسد به این‌که میخ در دست بگیرید و بر صورت میراث فرهنگی یک مملکت خط بکشید.
فاطمه کردی / دکتری باستانشناسی
No tags for this post.