محوطه باستانی شهر سوخته (واقع در جاده زابل-زاهدان؛ 56 کیلومتری شهرستان زابل؛ نزدیک قلعه رستم) در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد (همزمان با یک هزار سال قبل از نیایش کنندگان معبد چغازنبیل) توسط عده‌ای مهاجر بناشده است.
این شهر با تپه‌هایی به ارتفاع حداکثر 50 متر و وسعت 5/2 کیلومترمربع، یکی از مهم‌ترین مراکز شهرنشینی آسیای میانه در عصر مفرغ بوده است. باستان شناسان قدمت تمدن این شهر را 3500 تا 4000 سال پیش از میلاد تخمین زده‌اند. طی کاوش‌های به‌عمل‌آمده کمتر ابزار جنگی در این شهر کشف‌شده است؛ این بررسی‌ها نشان میدهد که مردم آن زمان در صلح و آرامش زندگی می‌کردند. این شهر به این دلیل سوخته خوانده می‌شود که 2 بار (یک‌بار در ابتدای مرحله رشد و بار دیگر در لحظه مرگ و انهدام) به‌طور کامل سوخته و بازسازی‌شده است؛ در حقیقت شواهد موجود نشان میدهد زمانی آتش‌سوزی مهیبی در این شهر اتفاق افتاده است.
ازجمله این دلایل می‌توان به تیرهای سوخته و اسکلت انسانی که دسته‌هاون در دست دارد اشاره کرد. مردمان این شهر ۲۱۰۰ سال پیش از میلاد (دقیقا همزمان با ناپدید شدن تمدن‌های دره سند) براثر يك آتش‌سوزی عظيم شهر را ترک کردند. شاید گرم شدن زمين، يك جنگ ويرانگر يا صاعقه‌های بزرگ علت اصلی آن باشد که توانسته است شبانه و طی چند روز یک شهر را کاملا به خاکستر تبدیل کند. دلیل این خروج ناگهانی در کتاب‌های عهد عتیق و متون باستان، تغییر ناگهانی آب‌وهوای زمین از مرطوب به خشک ذکرشده است. امروزه این شهر پررمزوراز توجه بسیاری از باستان شناسان جهان را به خود جلب کرده است به همین دلیل در این مقاله بعضی از این شگفتی‌ها را عنوان کردیم.
- نخستین جمجمه جراحی‌شده
عده‌ای از باستان‌شناسان هنگام انجام کارهای پژوهشی موفق شدند در گورستان این شهر اسکلتی از یک دختر کشف کنند که جای شکستن و ترمیم مجدد استخوان جمجمه روی آن مشخص است. این پژوهش نشان داد مردم ساکن این شهر نه‌تنها از علومی چون شکسته‌بندی آگاه بوده‌اند بلکه می‌توانستند عمل جراحی مغز نیز انجام دهند. این دختر 13 ساله ظاهرا به بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) مبتلا بوده که توانسته است 9 ماه پس از عمل جراحی به زندگی خود ادامه دهد.
- نخستین چشم مصنوعی
همچنین بقایای جمجمه‌ای دیگر با چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش در این شهر کشف شد که نشان میدهد پزشکان این شهر به کار جراحی چشم هم وارد بوده‌اند. این چشم مصنوعی متعلق به زنی 25 تا 30 ساله است. زیر طاق ابروی این زن آثار آبسه دیده می‌شود. این چشم از جنس قیر طبیعی با نوعی چربی جانوری مخلوط شده ساخته‌شده است. روی این چشم مصنوعی، ریزترین مویرگ‌های داخل کره چشم توسط مفتول‌های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی‌متر طراحی‌شده است.
- نخستین تصویرسازی متحرک (انیمیشن)
حدود 5 هزار سال پیش در شهر سوخته هنرمند نقاشی روی یک جام سفالین طرحی از یک بز را ترسیم کرد. او در نظر داشت نقش بز را در اطراف دهانه جام تکرار کند. او در 5 حالت بزی را طراحی کرد که به‌سوی درختی در حال حرکت است و از برگ آن تغذیه می‌کند. این نقاشی حرکت تصاویر را طی کوتاه‌ترین زمان ممکن روی جامی که دهانه آن 8 سانتی‌متر قطر دارد نشان میدهد. باستان شناسان با نزدیک‌تر کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه‌ای از تصاویر متحرک را در قالب یک فیلم 20 ثانیه‌ای به دست آورند. این در حالی است که سال 1883 میلادی (4 هزار و 900 سال پس از کار آن هنرمند باهوش ایرانی) ادوارد مایبریج با کمک دانشگاه پنسیلوانیا توانست از حرکات چهارنعل یک اسب با تعدادی دوربین عکاسی، تصاویری تهیه کند.
- ایران؛ سرزمین مادری تخته‌نرد
قدیمی‌ترین تخته‌نرد جهان به همراه 60 مهره و تاس آن در شهر سوخته کشف‌شده که بسیار قدیمی‌تر از تخته‌نرد کشف‌شده گورستان سلطنتی اور در بین‌النهرین است. این تخته‌نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل است. روی این تخته‌نرد ماری به دور خود حلقه‌زده و با حلقه‌های خود 20 خانه را تشکیل داده است. به نظر می‌رسد برای بازی 60 مهره از طرف سر این مار وارد صفحه و پس از جابه‌جایی در خانه‌ها از طرف دم مار از بازی خارج می‌شد. این صفحه ممکن است بازی منچ را در ذهن خوانندگان یادآوری کند؛ باید یادآور شد بازی منچ بسیار جدیدتر از تخته‌نرد است و ابداع آن تنها به چند سده پیش برمی‌گردد.
- خط کش 5 هزارساله
طی کاوش‌های انجام‌شده در شهر سوخته یک خط کش ساخته‌شده از چوب آبنوس کشف شد. این خط کش به طول 10 سانتی‌متر با دقت نیم میلی‌متری و از جنس چوب آبنوس است. کشف خط کش در شهر سوخته زابل نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی دارای پیشرفت‌های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده‌اند.
- معماری خاص و منحصربه‌فرد
بقایای شهر سوخته نشان میدهد این شهر دارای پنج بخش مسکونی (واقع در شمال شرقی شهر سوخته)، مرکزی، صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است؛ این بقایا به‌صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع‌شده‌اند. 80 هکتار از این شهر مسکونی بوده است. در اولین دوره کاوش شهر سوخته، کوچه‌ها و خانه‌های منظم، لوله‌کشی آب و فاضلاب با لوله‌های سفالی پیدا شد که نشان‌دهنده وجود نوعی برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی شهری است. مهم‌ترین اثر معماری کشف‌شده در شهر سوخته خانه‌های موسوم به پلکانی و بنای کاخ است. هر واحد ساختمانی از یک قسمت مستطیل درست‌شده که ۵ تا ۶ اتاق و حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ متر زیربنا دارد و منازل در مجتمع‌های ۴ یا ۶ خانه‌ای است. عمدتا مصالح اصلی به‌کاررفته این خانه‌ها از خشت‌های خام منظم گلی است. سقف خانه‌ها نیز معمولا صاف بوده و از حصیر برای پوشش آن‌ها استفاده می‌شده؛ گرمای اتاق‌ها هم به‌وسیله یک اجاق مرکزی تأمین می‌شده است.
- قبرستانی منحصربه‌فرد
ازجمله نکته‌های بسیار جالب در حفاری‌های شهر سوخته می‌توان به قبرهای کشف‌شده در آن اشاره کرد که دارای ویژگی‌های عجیب و منحصربه‌فردی هستند. قبرهای این شهر باستانی به شکل‌های خاص و از مصالح خاص ساخته می‌شدند. این قبرها را می‌توان به گودال‌های ساده، دوقسمتی، قبرهای سردابه ای (فرد فوت‌شده را داخل محوطه‌ای قرار داده و در آن را می‌بستند) و خشتی تقسیم‌بندی کرد. یکی از قبرهای کشف‌شده متعلق به یکی از ثروتمندان شهر است. یکی از دلایل ثروتمند بودن این قبر، سردابه‌ای شکل بودن آن و جاسازی ۱۱۲ شی‌ء و ظرف برای غذا، نوشیدنی و نذری‌های صاحب اسکلت است. کنار این قبر یک سرمه‌دان هم وجود دارد و تکه‌ای پارچه که نزدیک سر او می‌توان مشاهده کرد. وجود همین سرمه‌دان و ظرف پلی کروم رنگارنگ به‌راحتی می‌تواند باستان‌شناسان را مطمئن کند که این قبر متعلق به یک زن است.
- ظروف پلی کروم
نمونه این ظرف‌ها یک خمره دو مخروطی است که می‌توان آن را به سفال‌های رنگارنگ تشبیه کرد. تولید سفال رنگارنگ در دوره‌های بعدی بیشتر به چشم می‌خورد که بیشتر این ظروف جنبه تزیینی دارند. نقوش ظرف‌های رنگارنگ توسط رنگ‌های زایل شونده پدیده آمده‌اند و در رنگ آن‌ها از رنگ‌های معدنی چون سنگ، کلوخ، آهن، پودر مالاکیت، سنگ لاجورد و زغال استفاده‌شده است.
- فعالیت صنعتی و هنری
باستان‌شناسان با یافتن مهره‌ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا در یک گور، پس از پژوهش درباره روش‌های ساخت ورقه‌ها و مفتول‌های طلایی دریافتند صنعتگران شهر سوخته با ابزار بسیار ابتدایی، صفحه‌های طلایی بسیار نازکی به قطر کمتر از یک میلی‌متر تهیه‌کرده و بعد آن‌ها را به شکل استوانه‌ای لوله‌کرده و بین استوانه‌های طلا و مهره‌های لاجورد قرار می‌داده‌اند.
No tags for this post.