امروزه اگر چه اين اعتقادها و باورها مردود به نظر مى رسد اما بايد اعتراف کرد که صنعت استخراج و فرآورى سنگ‌هاى قيمتى و جواهرها، طلسم شفا بخش اقتصاد بسيارى از کشورها شده و سهم مهمى از تجارت جهانى را به خود اختصاص داده است. در این مقاله به تعدادى از سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی و نیمه قیمتی که ايرانيان مى‌شناختند و استفاده مى‌کردند، اشاره می کنیم.
فیروزه: نام اين سنگ از کلمه فرانسوى Turquoise به معنی سنگ ترکی گرفته شده است. هر چقدر فیروزه صاف‌تر و بزرگ‌تر باشد، ارزش آن بیشتر است. همچنین رنگ این سنگ از آبى سبز رنگ تا زرد کم رنگ تغيير مى‌کند. فيروزه در آريزونا، نيومکزيکو، ايالات متحده، استراليا، افغانستان و ایران( نیشابور و دامغان) يافت مى‌شود؛ فیروزه عجمی و شجری نیشابور نه تنها در کشور بلکه در سطح جهان به دلیل کیفیت عالی‌اش بسیار معروف است؛ فیروزه عجمی گرد و درشت است و رنگ خالص آن ( آبی سیر) به عنوان گران قیمت‌ترین نوع فیروزه برای ساخت انگشتر استفاده می‌شود. 
فیروزه رگه‌دار را نیز شجری می‌گویند؛ این نوع فیروزه از اجتماع چند دانه فیروزه در داخل سنگ تشکیل می‌شود.
عقیق: عقیق یا آگات(نوعى کوارتز) از دیگر سنگ‌های نیمه قیمتی است؛ آگات يا عقيق معمولى از لايه هاى منظم کلسدونى درست شده است و در مرکز آن بيشتر بلورهاى آميتيست ديده مى‌شود. ترکیب شیمیایی عقیق سیلیس است اما گاهی عناصری نظیر Al،Fe، Mg، Ca، Ni، Cr نیز در کنار آن قرار می‌گیرد. ویژگی عقیق ریزدانه بودن آن و روشنی رنگش است. عقیق نیمه شفاف، مات و دارای جلای شیشه‌ای است. عقیق به رنگ‌های سفید تا خاکستری تیره و سیاه، زرد تا قرمز، سبز و آبی روشن است و در میان جواهرها درجه دوم سنگی مشهور است. بهترین آن سرخ، زرد و سفید است. گونه‌ای از آن که ذرهای فراوان میکا دارد و براق است دلربا نامیده می‌شود. پس از معدن فيروزه نيشابور، قديمى ترين معدن سنگ نيمه قيمتى ايران، معدن بايگ است. اين معدن دراستان خراسان رضوى قرار دارد. معدن عقيق شجر بمرود نیز در خراسان جنوبى قرار دارد و به عنوان تنها معدن عقيق شجر ايران تامين کننده بخش عمده مواد اوليه کارگاه‌هاى تراش عقيق است.
گارنت سبز (زمرد): سنگ گارنت(دمانتویید) به رنگ‌های قرمز، نازنجی، قهوه ای و سبز یافت می شود. در این بین با ارزش‌ترین نوع گارنت‌ها از نوع رنگ سبز است. گارنت‌های با رنگ سبز پر رنگ با ارزشترند اما رنگ‌های روشن تر آن نیز در اغلب موارد هواخواه زیادی دارد. هم اکنون این سنگ با قیمت‌های بسیار بالا در بازارهای جهانی به فروش می‌رسد؛ ظاهرا اين کانى پس از خريدارى به خارج از کشور ارسال شده و پس از تراش به عنوان نوعى زمرد به کار گرفته مى‌شود.هرچند گارنت سبز(زمرد )باغ برج کرمان پس از فیروزه نیشابور معروف‌ترین سنگ ایران به شمار می رود اما با وجود شهرت جهانی همچنان این نوع گارنت کمتر در داخل کشور شناخته شده است.
مرواريد: مرواريد گوهرى سفيد و درخشان است. مروارید در داخل صدف برخى از نرم تنان دو کفه اى به وجود مى آيد؛ وقتى جسمى خارجى مانند ذره‌اى شن داخل صدف قرار گيرد، جانور لايه هايى مرکب از ماده آلى کنکيولين و مواد کربناته را به دور جسم خارجى ترشح مى کند که در نهايت 
الماس: ارزش بالاى الماس حاصل سختى بالا،جلاى درخشان و پراکنش بالاى آن است .افزون بر اين، در اسيد و بازها کاملا انحلال ناپذير است و ترک خوردگى، شکستگى، خراش و شکاف از وضوح الماس‌ها مى‌کاهد. معمولا الماس‌ها در عمقى ببين 100-200 کيلومتر زير سطح زمين و در حرارتى حدود 900-1300 درجه سانتي‌گراد و فشارى بين 45-60 کيلوبار تشکيل مى شوند. الماس در سيبرى، استراليا، بوتسوانا، برزيل، هندوستان و روسيه استخراج مى شود. در ايران نیز کمربندهاى افيوليتى جزو مناطق مستعد اکتشاف الماس هستند. در ايران پيش از اسلام توجه زیادی به الماس نشده است. دانشمندان ايرانى مانند ابوريحان بيرونى و ابوعلى سينا در دوره اسلامى بررسی‌هایی در مورد این کانی انجام داده‌اند؛ کم توجهى ايرانيان قديم به الماس به خاطر نبود معادن آن در ايران يا سرزمين‌هاى نزديک به آن بوده است.
لاجورد: لاژورد (لاجورد) جزو سنگ‌هاى نيمه قيمتى محسوب مى‌شود. این سنگ از چند ماده معدنى ترکيبى درست شده است . مهمترين بخش این سنگ لازوريت (25-40درصد) است؛ لازوریت شامل سديم، آلومينيم، سيليس، اکسيژن، سولفور و کلر است. علاوه بر لازوريت، کلسيت( به شکل رگه هاى سفيد)، سوداليت و پيريت( به رنگ طلايى ) نیز از جمله عناصر تشکیل دهنده لاجورد هستند؛ هر چقدر رگه هاى سفيد لاجورد(کلسیت) کمتر و رگه های طلایی(پیریت) بیشتر و پراکنده تر باشد، لاژورد با ارزش‌تر خواهد بود. همچنین لاژورد اصل هنگام قرار گرفتن روی آتش شعله را آبی می‌کند. اين سنگ به خوبى صيقل مى‌پذيرد و جزو سنگ‌هاى دگرگونى محسوب مى شود. گاهی اين سنگ با آزوريت (Azurite ) که يک سنگ آبى کربنات مس(آبدار ) است اشتباه می شود. لاجورد در دوره مادها فراوان بوده و معدن آن را نزديک کوه دماوند مى‌دانستند اما تا کنون در منطقه دماوند نشانى از اين کانى ديده نشده است .در دوره هخامنشى نیز لاجورد را «کبوتکه »مى ناميدند .در دوره ساسانى هم مصرف لاجورد زياد بود. سقف تيسفون و همچنين مجسمه‌هاى مختلف را از لاجورد ساخته شده است؛ احتمال دارد در ساخت این آثار به جای لاجورد از آزوریت
ياقوت: ياقوت دومين کانى طبيعى شناخته شده از نظر سختى است. کانى‌هاى همراه آن، کلسيت، فلدسپار، ميکا و گارنت است. در تجارت گوهر، سافير به گونه آبى آن گفته مى شود اما ياقوت سرخ سير (معروف به خون کبوترى) بيشترين ارزش را دارد. این یاقوت ها در ماگماهاى اسيدى و حد واسط درونى و بيرونى تشکيل مى شوند. ياقوت در برمه، سريلانکا، کاروليناى شمالى، مونتاناى آمريکا و بسيارى از نقاط آفريقا، هند، قزاقستان و خاورميانه يافت شده اما هنوز گزارشی در ایران نشده است. البته شواهد تاريخى نشانگر آن است که ياقوت پيش از اسلام در ايران شناخته شده است. از قول سلمان فارسى نقل مى‌کنند که خداوند ياقوت را در روز نوروز براى زينت مردمان و زبرجد را در روز ورجان بيافريد و اين دو روز را بر ديگر روزهاى سال بر ترى داد. در سياست نامه خواجه نظام الملک آمده است که انوشيروان دهان مويدى که خبر خوش به او داده بود را پر از یاقوت و مروارید و گوهر کرد. به گفته بلعمى پايه‌هاى تخت انوشيروان از ياقوت بوده است. معادن ياقوت تاکنون در ايران يافت نشده اما در سرزمين قزاقستان که متعلق به ايران آن روزگار بوده از معادن ياقوت ياد شده است.
زير کن : زير کن به دليل خواص اپتيکى بسيار جالب مانند قدرت زياد شکست و پراکندگى نور، درخشش فوق العاده مورد توجه فراوان بوده است. وجود عناصر راديو اکتيو مانند اورانيم در زير کن به دليل خاصيت منهدم کننده تشعشعات راديو اکتيو روى شبکه کريستالى باعث به وجود آمدن تغييرهای زياد درخواص فيزيکى مى‌شود. زير کن در شن‌ها ى گوهر دار سريلانکا،هندوستان و چين استخراج مى شود. در ايران نيز در آپليت‌هاى توده گرانيتى الوند (واقع در بندر عباس آباد)و منطقه بزمان(واقع در استان سيستان و بلوچستان) يافت مى شود.
توپاز: توپاز سخت ترين کانى سيليکاته و یکی از سخت‌ترین کانى‌های طبیعت (با سختى 8) است. رنگ متداول آن قهوه اى طلايى تا زرد است. ذخاير مهم بلورهاى زرد رنگ توپاز در سيبرى و بلورهاى صورتى رنگ در روسيه و بلورهاى آبى رنگ آن در اوکراين، برزيل، سريلانکا و پاکستان يافت مى شود. در ايران برخى از رگه‌هاى پگماتيتى گرانيت الوند داراى توپاز هستند. همچنين آثار آن در جزيره هرمز مشاهده شده است.
مالاکيت: مالاکيت به «دهنه »مشهور است و پيش از دوره هخامنشى در ايران شناخته شده بود .در نوشته هاى آشورى اشاره شده که ايرانيان مالاکيت را احيا و از آن مس به دست مى آوردند. در دوره ساسانى و هخامنشى از مالاکیت برای ساخت ظروف و زينت آلات استفاده می شد.
ژادئيت (يشم ): براساس اثرهای بدست آمده از کاوش هاى باستان شناسى در اروپا ، انسان‌های پیشین از يشم برای ساخت زينت آلات ،ظروف،دسته کاردو …. استفاده می کردند. پزشکان ايرانى نیز معتقد به خاصيت دارويى آن بوده و اين کانى را براى معالجه امراض کليه مفيد مى دانستند.
لعل: دربين پژوهشگران ايرانى روى نام لعل اختلاف نظر است .عده اى گروه گارنت را و برخی دیگر گروه اسپينل را لعل مى‌دانند اما ويژگى‌هايى که در کتاب‌هاى تاريخى براى لعل بر شمرده‌اند با اسپينل همخوانى دارد. به هر حال ايرانيان اين کانى را از قديم مى شناختند و از معادل لعل بدخشان در کتاب‌هاى تاريخى ياد شده است .
کريزوکل: تنها کانى است که شباهت زيادى به فيروزه دارد اما به علت اختلاف سختى مى توان آنها را از هم تشخيص داد. اين کانى در زون اکسيدى ذخاير مس فراوان يافت مى‌شود .در آمريکا، استراليا، زئير، زامبيا، روسيه، انگليس و ايران در منطقه اى واقع در قوچان (چکنه – عبدالله گيوى ) يافت مى‌شوند.
سهم اندک ایران در تجارت جهانی
هرچند صادرات جواهرها بسیار سود آور است و ايران کلکسيون ارزشمند از سنگ‌هاى قيمتى دارد اما هم اکنون تنها فيروزه و عقيق در ايران استخراج مى‌شود که سهم آن در مقايسه با تجارت جهانى بسيار ناچيز است. پیشنهاد می‌شود به علت نزدیکی ایران به افغانستان و پاکستان( کشورهای داراى منابع غنى از سنگ‌هاى قيمتى و نيمه قيمتى) و پتانسیل زیاد نیروهای جوان وجویای کار، سرمایه گذاران دولتی بیش از گذشته روی صنعت تراش و فرآورى سنگ‌هاى قيمتى متمرکز شوند. در این بین سازمان صنايع دستى مى‌تواند با استفاده از فناورى‌هاى نوين به منظور فرآورى سنگ‌هاى قيمتى و نيمه قيمتى در کسب ميزان قابل قبولى از بازار تجارت جهانى بيش از پيش تلاش کند .علاوه بر اين دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالى نیز باید نقش پر اهميت‌ترى در تربيت نيروى متخصص و کار آمد داشته باشند.
منابع:
– سایت زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور
-خواجه بیدختی، حسین:« پژوهش هايى پيرامون سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى در ايران و جهان و جهان»،1388
-قربانی، منصور:« دیباچه ای بر زمین شناسی اقتصادی ایران»،1381
نویسنده: فرزانه صدقی
No tags for this post.