بنای امامزاده دارای حریم به صورت یک حیاط است که با آجر حصار کشی شده است . در ورودی اصلی بنا از سمت شمال بوده و دورتا دور بنا با آجرهای قزاقی سنگ فرش شده و در غرب نیز سرویس های بهداشتی جدید ساخته شده است .
بنای مجموعه تاریخی امامزاده یحیی به زودی بعد از ساخته شدن در اواسط قرن 13 میلادی ، با کاشی های ستاره ای و متقاطع تزئین شده و تقریباً نیم قرن بعد تزئین آن با گچبری دیوارهای بالا و سنگ قبر محراب شکل ، که روی تابوت قرار داده شده ، تکمیل شد .
ایوان ورودی بنا که به تازگی مرمت شده در ضلع شمالی قرار دارشته و پهن و کوتاه است . در طرفین چپ و راست داخل ایوان ، دو طاقچه دیده می شود که در کنار هر کدام از این طاقچه ها یک مدخل وجود دارد که دری چوبی بر روی آن نصب کرده اند . در زیر قوس ایوان نیز دو تیرک چوبی از غرب به شرق نصب شده است .
در ورودی و کناره های در ورودی نقوش استامپی روی گچ به تعداد زیاد مشاهده می شود . ایوان جنوبی نیز از نظر فرم مانند ایوان شمالی است و در دیواره های سمت راست و چپ ایوان یک طاقچه و یک در چوبی تعبیه شده است و در طرفین این ایوان نیز دو پنجره فلزی قرار داشته و در زیر قوس این ایوان نیز دو تیرک چوبی از غرب به شرق نصب شده است .
ساقه گنبد هشت ضلعی است و قوس آن دایره ای و به صورت پله پله طراحی شده است . در هر ضلع ساقه گنبد یک نورگیر طاق دار اجرا شده که نور داخل گنبدخانه را تامین می کند .
در ضلع غربی بنا نیز سه حجره که با در و پنجره پوشیده شده است دیده می شود و در ضلع شرقی نیز این حجره ها وجود دارد که جنبه مسکونی داشته و محل زندگی خانواده خادم امامزاده است .
در روی این حجره ها ، گنبد های کوچکی تعبیه شده است که به صورت موازی در طرفین گنبد اصلی دیده می شوند .
بنا از داخل دارای پلان هشت ضلعی بوده و کف آن موزائیک شده است . در هر یک از اضلاع داخلی بنا یک طاق نما تعبیه شده است و تزئینات زیر سقف گنبد عبارت است از نقوش استامپی و ذکر اسامی متبرک محمد (ص) ، علی ( ع ) ، حسن ( ع ) و حسین ( ع ) به صورت دایره ای که با گچ اجرا شده است و در چهار طرف داخل گنبد مشاهده می شوند .
داخل بنا گچبری های بسیار زیبایی انجام گرفته است . از کف بنا به ارتفاع 5/1 متر کاشی هایی زرین فام بسیار زیبا به رنگ های لاجوردی و شیری با نقوش اسلیمی و گل و گیاه نصب شده است و در بالای آن یک ردیف کتیبه گچبری شده بنا را دور می زند و به تناسب موقعیت ها مانند وجود محل محراب و در ورودی ، ارتفاع گرفته و آن را را دور می زند . در بالای کتیبه مورد بحث یک نوار باریک گچبری شده با نقوش اسلیمی دیده می شود .
در سمت جنوبی بقعه محلی قرار دارد که محراب بنا در آن قرار داشته و امروزه در جای خود نیست و به جای آن گچ سفید کشیده اند . در ازاره ای که در بالای محراب قرار دارد نقشی منحصر به فرد دیده می شود که در هیچ بنای اسلامی دیگری مشابه آن را ندیده ایم . در این قسمت شانزده نقش دایره ای در دو ردیف مشاهده می شود که در مجموع تشکیل چهار نقش بزرگ گیاهی را می دهند اما در هشت دایره از دوایر مورد بحث ، نقش یانگ و یین که از نقوش مخصوص فرهنگ های شرق آسیا است دیده می شود . این نقش به صورت دایره ای بزرگ است که از وسط توسط دو نیم قوس منحنی در جهات معکوس ، تقسیم شده و در تفکرات شرقی سمبل تداوم حیاط در اثر آمیختن عناصر متضاد زندگی در یکدیگر است . نمونه امروزی این سمبل در پرچم کشور کره جنوبی مشاهده می شود .
وجود چنین نقشی در این بنای اسلامی نشانگر تاثیر سنتها و نقوش شرقی در هنر ایرانی است که در دوره مغول رایج شده و نمونه دیگر این تاثیرات ، نقش اژدها در معبد سنگی ویر در استان زنجان است .
در داخل بنا هشت طاق نما وجود دارد که 4 تای آن ها بدون زاویه و در جهات اصلی ، و چهار تای دیگر در جهات فرعی و گوشه های بنا و دارای زاویه نود درجه هستند . در این طاق نماها دو طاقچه کنگره دار وجود دارد که در زیر کنگره ها نقوش دایره با چهار زائده جانبی و صلیب شکسته دیده می شود . نقش صلیب شکسته نیز از نقوش منحصر به فردی است که در این بنا به کار رفته است و به معنی گردونه حیات در تفکرات ایران باستان است و این نقش در بسیاری از ظروف اشکانی و ساسانی دیده می شود . معنی صلیب شکسته ، تداوم حرکت عناصر چهار گانه آب ، باد ، خاک و آتش است که باعث حرکت حیات شده و مطمئناً حضور این نقش در بنای تاریخی امامزاده یحیی از نظر مفهومی مشابه نقش یانگ و یین است .
در زیر طاق نماهای گود جهات فرعی ، مقرنس کاری با نقوش گچبری اسلیمی وجود دارد که در نقطه شروع قوس آن چهار قاب گچی و یک ترمبه ( فیلپوش ) در راس زاویه 90 درجه که همگی دارای تزئینات گچبری هستند به چشم می خورد .
ضریح بنا فلزی و جدید است و در وسط مقبره قرار دارد . بنای امامزاده یحیی کلاً مرمت شده و در وضعیت خوبی به سر می برد البته باید در نظر داشت که در داخل بنا ، ترک هایی مشاهده می شود .
دونالد ویلبر باستان شناس و معمار مشهور در کتاب معماری ایران به معرفی این بنا پرداخته و می نویسد :
« ژان دیولافوا در سال 1881 از این محل بازدید کرد . با استفاده از طرح مناظر او کوشش شده است که نقشه زیارتگاه در آن موقع کشیده شود . دیولافوا معتقد است که مقبره برجی هشت گوش ، که اکنون از بین رفته به دوره قبل از سلجوقیان تعلق داشته و می نویسد که این برج دارای طرح های آجری بوده ، ولی تزئین کاشی و سفالی نداشته است . وی نوشته است که مسجد ( که در طراحی او با طاق نماهایی درامتداد صحن باریک نشان داده است ) متعلق به دوره سلجوقی است و ساختمان بزرگتر ، یعنی امامزاده را به دوره مغول نسبت می دهد .
وقتی زاره ( sarre) قبل از 1910 از این بنا دیدن کرد ، سردر ورودی که دیولافوا دیده بود ، سقوط کرده بود .
ظاهراً به زاره اجازه ورود به مرقد داده نشده بود ولی او می گوید که برج هشت گوش در داخل ، طاقچه های مسطح و محراب گچی آبی رنگ داشته است . وی می نویسد که در شبستان مربع امامزاده کاشی با تاریخ در حدود 1262 میلادی وجود داشته است . در حال حاضر سردر و طاق ها و برج هشت گوش از بین رفته است .
دیولافوا از کاشی تزئینی محراب و ازاره اتاق و مقبره سخن می گوید و می نویسد که قسمتی از آن برداشته شده و به فروش رسیده است . عقیده او بر آن است که کاشی کاری در دوره ای بعد از اتمام ساختمان به آن اضافه شده و قسمتی از تزئینات اولیه برداشته شده و به جای آن قرار داده شده است .
ساختمان از خارج مربع و از داخل هشت گوش است و در گوشه ها و زوایا طاقچه دارد . دیوار محراب در زمان بعد با آجرکاری پر شده است .
در مورد اتاق و تزئینات آن چهار تاریخ ذکر شده است . بازل (bazel) در حاشیه گچبری سال 707 هجری قمری برابر با 1307 میلادی را خوانده است . محرابی از کاشی که تصور می شود متعلق به این بنا باشد دارای تاریخ 663 هجری قمری برابر با 1265 میلادی است . تعداد زیادی از کاشی های ستاره ای این بنا که اکنون در مجموعه های مختلف محفوظ است ، متعلق به سال 1261 الی 1263 میلادی می باشد .
سنگ قبری که از کاشی که به شکل محراب می باشد و تصور می رود که متعلق به این بنا باشد ، تاریخ 705 هجری قمری برابر با 1305 میلادی را دارد . از این اطلاعات مختلف به نظر می رسد که بتوان نتایج لازم را در باره این ساختمان و تزئینات آن به دست آورد .
به نظر می رسد که کالبد این ساختمان متعلق به دوره مغول باشد . اندازه آجرها ( 22 سانتیمتر مربع ) ؛ استعمال طاقچه های عمیق گوشه ای ؛ تقسیم ازاره دیوار نزدیک کف به چند باریکه ؛ توپی های ته آجری نمای خارجی دیوار و وجود یک سلسله فرورفتگی روی نمای خارجی گنبد ، همه از خصوصیاتی است که بیشتر در ابنیه دوره مغول دیده می شود تا دوره سلجوقی .
مالک فعلی محراب می گوید :
« مالک ثروتمند قریه آن را به پاریس آورده و فروخته است ». زاره اولین دانشمندی است که از این محراب نام برده وآن را به امامزاده یحیی نسبت می دهد . عرض این محراب 28/2 متر است و کمتر از عرض ناحیه تیغه شده دیوار است که 60/2 متر است و مسلماً محرابی از آن جا برداشته شده است . برای این که بتوان جزئیات محراب را شرح داد ، لازم است خصوصیات ترکیب دهنده آن را مورد بحث قرار داد : یک نغول فرورفته مرکزی ، پاطاق سه برگه ، چراغ آویزان در مقابل آرایش شاخ و برگ و کتیبه ای به خط شکسته در بالای کتیبه افقی قرار دارد . دور این قسمت را نغول سه گوش شیروانی شکل مانند قاب فرا گرفته و در طرفین نیم ستون برجسته قرار دارد .
در نغول سه گوش کتیبه ای به خط شکسته و در راس طاق و زوایای آن گل بته دیده می شود . در حاشیه طرفین نیز باریکه کتیبه داری وجود دارد . این نغول سه گوش در نغول سه گوش بزرگتری واقع شده که راس و زوایای طاق آن کتیبه و نقوش گل و بوته دارد .
کلیه این قسمت ها در داخل قاب مستطیل شکلی که مقطع آن تو خالی است و روی آن کتیبه ای به خط شکسته با لبه ای که حاشیه گل و بته دارد ، قرار گرفته است .
اولاً کتیبه ای به خط شکسته که اکنون در دو سمت نغول مثلث شکل کوچکتر دیده می شود ، شاید در اصل تا بالای نغول نیز امتداد داشته است .
ثانیاً چند قطعه از قاب مستطیل شکل خارجی اکنون در موزه آرمیتاژ و لا اقل در یک مجموعه دیگر محفوظ است .
ثالثاً ترکیب فعلی نغول مرکزی در داخل نغول کوچکتر مورد تردید است …..
… اگر تاریخ محراب 663 قمری برابر با 1265 میلادی نباشد ، به طور قطع بعدتر از 707 قمری برابر با 1307 میلادی نیست .
دیولافوا می گوید بر روی قبری در داخل ساختمان کاشی وجود داشته است . سنگ قبر محراب شکل که تاریخ آن 705 قمری است و اکنون در موزه آرمیتاژ می باشد ، دارای این عبارت است که این سنگ برای مقبره امامزاده یحیی ساخته شده است و حاوی امضای دو نفر از اعضای کاشی ساز معروف کاشان می باشد .
به این ترتیب می توان تصور کرد که بنای مجموعه تاریخی امامزاده یحیی به زودی بعد از ساخته شدن در اواسط قرن 13 میلادی ، با کاشی های ستاره ای و متقاطع تزئین شده و تقریباً نیم قرن بعد تزئین آن با گچبری دیوارهای بالا و سنگ قبر محراب شکل ، که روی تابوت قرار داده شده ، تکمیل شد .
محراب کاشی ممکن است در وهله اول یا دوم تزئینات قرار داده شده باشد . »
سبک معماری امامزاده یحیی شباهت زیادی به مسجد جامع ورامین و برج علا الدین دارد .
این بنا به شماره 199 و در تاریخ 9/5/1312 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.