از اواسط دهه 1380 تا امروز با افزایش حساسیت نسبت به وضعیت یوزپلنگ در ایران، پروژههای تحقیقاتی بسیاری توسط گروههای مختلف دولتی و غیر دولتی برای ثبت حضور و تخمین جمعیت یوزپلنگ در زیستگاه های مهم کشور انجام شده است.
می توان مطالعات در تمام این پهنه وسیع را به دو تکه زیستگاه های شمالی و زیستگاه های جنوبی تقسیم کرد. زیستگاه های شمالی شامل پارک ملی کویر، پارک ملی توران، پناهگاه های حیات وحش میاندشت و پناهگاه حیات وحش خوش ییلاق است و زیستگاه های جنوبی که شامل پارک ملی و منطقه حفاظت شده سیاهکوه، پناهگاه های حیات وحش دره انجیر، عباس آباد، نایبندان، راور و مناطق حفاظت شده کوه بافق، سیاهکوه و منطقه شکار ممنوع آریز می شود.
استان یزد یکی از مهمترین بخشها برای پایداری وضعیت یوزپلنگ در زیستگاه های جنوبی است. انجمن یوزپلنگ ایرانی با همکاری اداره کل محیط زیست استان یزد و پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی از سال 1389 به طور مستمر مناطق این استان را پایش می کنند.
تمامی مناطق در این استان قابلیت بالایی برای زیستن یوزپلنگ آسیایی دارند اما 4 منطقه بیش از سایر مناطق مطالعه انجام شده دارای نتایج قابل ذکر هستند. این چهار منطقه شامل پارک ملی و منطقه حفاظت شده سیاهکوه، پناهگاه حیات وحش دره انجیر، منطقه حفاظت شده کوه بافق و منطقه شکار ممنوع آریز است.
اهمیت پناهگاه حیات وحش دره انجیر در شاهراه ارتباطی
در بین این چهار منطقه، پناهگاه حیات وحش دره انجیر بر اساس آخرین نتایج مطالعات، مهمترین زیستگاه برای یوزپلنگ ها است، طبق تحلیل های نتایج دوربین گذاری در طی 6 سال اخیر دلایل این اهمیت را می توان به صورت زیر خلاصه کرد؛
– زادآوری در استان یزد بین دره انجیر و سیاهکوه
آخرین زاد آوری مستند زیستگاه های جنوبی که از آن تصویربرداری شده است به سال 1389 مربوط می شود؛ یوزپلنگ مادهای که همراه سه توله نر خود بین دره انجیر و سیاهکوه تردد می کرد، سه توله (اردلان، ارسلان و اردوان) هم اکنون در دره انجیر زندگی می کنند.
– موقعیت استراتژیک دره انجیر در استان یزد
پناهگاه حیات وحش دره انجیر بین چهار منطقه استان یزد که تصاویر متعددی از یوزپلنگ در آنها گرفته شده، مهمترین پل ارتباطی است به طوری که تقریبا تمام یوزپلنگهای استان یزد از دره انجیر عبور کرده اند یا در آن ساکن هستند، در حال حاضر بیشترین تعداد یوزپلنگ استان یزد (حداقل 4 یوز نر) در زیستگاه دره انجیر زیست می کنند.
– مهاجرت بین نایبندان و دره انجیر
آنچه کارشناسان در مورد کریدورها و اهمیت آنها برای بقای یوزپلنگ آسیایی دریافته بودند با ثبت یک مهاجرت بزرگ دو چندان شد، از یک یوزپلنگ نر که برای اولین بار در پناهگاه حیات وحش نایبندان تصویربرداری شده بود حدود 2 سال بعد در دره انجیر و پس از 6 ماه مجددا در نایبندان تصویر برداری شد. این موضوع اهمیت جابجایی برای یوزپلنگ را در قلب کویر و نقش استراتژیک این منطقه را نشان می دهد.
– چرا ' دره انجیر' زیستگاهی شکننده است
پناهگاه حیات وحش دره انجیر اهمیت بسیار بالا و مطلوبیت ویژهای برای زیست یوزپلنگ در استان یزد دارد، با این وجود زیستگاهی شکننده است. دلایل این امر را می توان به طور خلاصه به شرح زیر عنوان کرد:
– معادن؛ کوههای این پناهگاه قابلیت بهره برداری برای معدن دارند و باید ارزیابی ویژه و اختصاصی برای این نوع فعالیتها در منطقه صورت گیرد. با توسعه نادرست فعالیت معادن در حاشیه این پناهگاه، دیگر هیچ ضربه گیری برای آن وجود نخواهد داشت.
– جادهها؛ جاده یزد – طبس از قلب منطقه عبور کرده و آمار تلفات وحوش در آن قابل توجه است. در سالهای قبل یک یوزپلنگ بر اثر برخورد با خودروهای عبوری در این جاده از بین رفت. قابل ذکر است که در طول این جاده خطرناک هیچ علائم هشدار دهنده مناسبی برای خودروهای عبوری وجود ندارد.
– شترداری؛ شترها به رغم داشتن منابع آب در حاشیه پناهگاه، به دلیل وجود مرتع مناسب داخل زیستگاه از منابع آب وحوش تغذیه می کنند که این مساله در تابستان های خشک و کم آب درهانجیر رقابت نابرابری را بین شتر و یوزپلنگ پدید می آورد.
– خشکسالی؛ دره انجیر به طور کلی در ناحیه ای خشک تر از مناطق مجاور قرار گرفته است، مقابله صحیح و اصولی با خشکسالی های اخیر در منطقه نیازمند ارزیابی های مستمر اکولوژیکی است که هر گونه دخالت انسانی را بتواند در جهت پایداری وضعیت به کار بندد. اگر با نگاهی غیر اکولوژیک دخالتی در منطقه صورت گیرد می تواند پایداری فعلی را نیز به خطر بیندازد.
– کمبود نیروی حفاظتی؛ نیروی حفاظتی این منطقه با توجه به وسعت و اهمیت آن، از تعداد کافی برخوردار نیست، با وجود تلاش های شبانه روزی محیط بانان این پناهگاه، در زیستگاهی چنین حساس و مهم باید تعداد محیط بان به مراتب بیش از این باشد.
اینها نمونه های بارزی از مشکلات این منطقه است، اگر به هر کدام از این خطرات ویژه نگاه جامع و علمی صورت نگیرد و اگر نگاه مسئولان ذیربط به این منطقه معطوف نشود امیدها برای احیاء یوزپلنگ در استان یزد و زیستگاه های جنوبی با سرعت زیادی خاموش خواهد شد.
یوزپلنگ
یوزپلنگ یا یوز در گذشته در بیشتر مناطق آفریقا و گستره وسیعی از آسیای مرکزی و شبه قاره هند یافت می شد، اما امروزه با کاهش شدید جمعیت روبرو شده است. از میان دو زیرگونه اصلی یوزپلنگ، یکی از زیر گونه ها با نام ' یوزپلنگ آسیایی' شناخته می شود که در خطر جدی انقراض قرار دارد و فقط حدود 50 قلاده از آن در دشت های مرکزی ایران وجود دارد از این رو به آن یوزپلنگ ایرانی هم می گویند.