علم در رسانه از نگاه فعالان رسانه
این نشست با خوش آمدگویی جناب آقای دکتر مهدی زارع عضو هیئت علمی پژوهشگاه زلزله آغاز شد.
سرکار خانم بهاره صفوی فعال رسانه ای با موضوع "نقش رسانه های علمی در ارتقاء آگاهی جامعه" اینچنین آغاز کردند: امروزه کمتر کسی است که بتواند نقش محوری و کلیدی رسانه ها را به عنوان یکی از مهمترین مراجع زیربنا در عصر جامعه اطلاعاتی انکار کند. علم واخبار علمی در هیچ برهه ای از تاریخ همچون امروز پراهمیت نبوده است. شهروندان در سراسر جهان هر روز و هر لحظه با مسائل بحث برانگیز مختلفی روبه رو میشوند که ریشه در موضوعات علمی دارند. پیدا کردن اطلاعات خوب، نیازمند تلاش از سوی فرد جستجوکننده است و در این میان، عامه مردم معمولاً جستجوی دقیقی در فضای وب انجام نمی دهند. ایشان سابقه درج اخبار و مطالب علمی در رسانه را به سه دوره ابتدای شکل گیری رسانه ها تا اواخر قرن 19؛ قرن بیستم و افزایش روز افزون تخصص گرایی و قرن بیست و یکم تقسیم بندی کردند. همچنین توضیحاتی درباره تاریخچه روزنامه نگاری علم در ایران ارائه نمودند. و ادامه دادند: رسانه های علمی با مخاطب عام عبارتند از: مجلات علمی، برنامه های علمی تلویزیونی و رادیویی، وب سایت های آموزشی و ترویجی مخاطب خود را در بین مردم عادی جستجو می کنند. این رسانه ها از یک سو به جریان تولید علم متصل هستند و از سوی دیگر به زبانی قابل فهم یافته های علمی را به مردم انتقال می دهند. در پس پرده این روند، روش علمی و تفکر علمی را نیز به مخاطب خود منتقل می کنند. برخلاف تصور برخی،این نشریات با حفظ اصول علمی خود در زمره پر تیراژترین نشریات جهان به شمار می روند.کماینکه مجله پاپیولار ساینس شمارگانی معادل یک میلیون و سیصد و بیست هزار شماره چاپی، در رده پر تیراژترین مجلات انکلیسی زبان به شمار می رود. رسانه های علمی برای مخاطب علمی؛ رسانه هایی هستند مانند ساینتیفیک آمریکن یا آمریکن ساینتیست یا ساینس نیوز، بیشتر با هدف مرور دستاوردهای مهم علمی برای مخاطبی که دارای آگاهی علمی بالاتری است منتشر می شوند. مقالات آنها تخصصی تر اما به زبانی است که برای فهم آن نیاز به دانستن همه پیشینه یک رشته تخصصی نیست. رسانه های ویژه دانشمندان این ویژگی ها را دارا هستند: این رسانه ها که در قالب های مختلف از نشریات ادواری گرفته تا وبسایت ها و خبرگزاری های مختلف منتشر می شوند به انتشار یافته های نوین و جدید علمی در زمینه های مختلف می پردازند و مخاطب آنها دانشمندان آن حوزه ها هستند. تکثر این نشریات و ژورنال ها، مقالاتی را پس از گذر از داوری دقیق هیات داوران خود مناسب نشر تشخیص می دهند و درواقع بخشی از ساز و کار تولید علم در حوزه آکادمیک در جهان هستند. انتشار مقاله در یک ژورنال تخصصی برای یک دانشمند به معنی به رسمیت شناخته شدن اولیه فعالیت های او می باشد و طبیعتا این مقالات با زبانی فوق العاده فنی و برای متخصصان همان رشته نوشته شده اند و هدف آنها آگاهی رسانی عمومی به جامعه نیست. در هر حوزه علمی ده ها نشریه تخصصی این گونه وجود دارد که هر یک دارای ضریب نفوذ و جایگاه متفاوتی است.چهار نشریه بزرگ و مهم حوزه علوم و پزشکی که بین روزنامه نگاران علمی به Big Four مشهور هستند عبارتند از ساینس، نیچر ، ژورنال پزشکی نیوانگلند و ژورنال آمریکن مدیکال اسوسیشن. در این بین برخی از خبرگزاری های علمی، فراتر از ناشر اصلی نشریات به انتشار خلاصه و برای مشترکان خود متن کامل مقاله هایی می پردازند که به طور روزانه منتشر می شوند. یکی از معروف ترین این سامانه هاhttp://www.eurekalert.org است که متعلق به انجمن توسعه پیشرفته علوم آمریکا AAAS است. همچینی وب سایت هایی مانند Sciencedaily با انتشار روزانه خبرهای علمی در قالب مقاله های اولیه و بدون توضیحات تکمیلی و تنها بر اساس دریافت داده هایی که مراکز پژوهشی تولید می کنند جمع آوری از رویدادهای علمی روز را ارایه می کنند. ایشان سواد رسانه ای را اینچنین تعریف کردند: سواد رسانه ایMedia Literacy مجموعه‌ای از مهارت‌های قابل یادگیری است که به توانایی دسترسی، تجزیه و تحلیل و ایجاد انواع پیام‌های رسانه‌ای اشاره دارد و یک مهارت ضروری در دنیای امروزی به شمار می‌رود. برای حرکت در محیط رسانه‌ای پیچیده امروز باید قادر به درک بهتر پیام‌های رسانه‌ای باشیم. افراد، با سواد رسانه ای قادر به کشف پیام‌های پیچیده‌ی موجود در محتوای تلویزیون، رادیو، روزنامه‌ها، مجلات، کتاب‌ها، بیلبوردهای تبلیغاتی، اینترنت و سایر رسانه‌های مستقل خواهند شد. این امر سبب می‌شود مردم از حالت مصرفی خارج شده، از رسانه‌ها به صورت هوشمندانه‌ای بهره‌مند شوند. رسانه ها تلاش دارند که از درون نهاد علمی، علم را خارج و در عرصه عمومی گسترش دهند که به آن ترویج علم گفته می شود. میانجی گری بین دانشمندان و مردم وظیفه اصلی روزنامه نگار علمی است به طوریکه زبان دانشمندان را به زبان مردم و زبان مردم را برای دانشمندان ترجمه کند. در جامعه ایرانی بیش از آنکه مردم زبان دانشمندان را نفهمند، دانشمندان زبان مردم را نمی فهمند. باید به یک الگوی متقارن از ترویج علم برسیم که یک طرف آن علم و طرف دیگر آن جامعه باشد؛ یک طرف آن دانشمند و یک طرف آن مردم باشد که در این الگوی متقارن هم علم پیش می رود و هم می تواند با نیازها و نگرانی های مردم تطبیق پیدا کند.
سخنران بعدی جناب آقای مهندس احمد طبایی (فعال رسانه ای) با موضوع "دانش عمومی و رسانه های علمی" دیدگاه های خود را اینچنین ارائه دادند: رسانه ابزاری برای انتقال اخبار، رویدادها و تحلیل‌ها با هدف ارتقای سطح دانش عمومی جامعه است. بنابراین می‌توان گفت که همه رسانه‌ها ماهیتی علمی دارند. هرچند که در عصر حاضر، به دلیل پیشرفت علم ارتباطات، پیچیده شدن ابزارهای اطلاع‌رسانی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، رسانه‌ها به سمت تفکیک حوزه‌های خبری حرکت کرده‌اند و جایگاه علم و فناوری در حد یک سرویس در خبرگزاری‌ها یا یک صفحه در روزنامه‌ها تنزل پیدا کرده است. تحلیل محتوایی مطالب منتشرشده در سرویس‌های علم و فناوری نشان می‌دهد که این مطالب در سه دسته کلی، مطالب پوششی و اخبار روابط عمومی، اخبار دستاوردهای علمی دانشمندان و پژوهشگران ایرانی و خارجی و نیز یادداشت و مصاحبه با صاحب‌نظران و مسوولان پیرامون مسایل حوزه علم و فناوری قرار می‌گیرد. اما در این میان یک حلقه مفقوده وجود دارد که آن، توجه به نیازهای مخاطبان به عنوان مصرف‌کنندگان مطالب خبری است و نیازهای مخاطب در تولید مطالب علمی رسانه‌ها جایی ندارد. از جمله نمونه‌های این بی‌توجهی را می‌توان در بحث بحران آب دید. اگر مروری بر رسانه‌های مختلف داشته باشیم، مرتب از بحران کمبود آب صحبت می‌کنند و نسبت به پیامدهای آن بر زندگی شهروندان هشدار می‌دهند. شهروندانی که علاوه بر تاثیرپذیری از این بحران، بر تشدید یا تخفیف آن هم اثرگذارند اما نسبت به مفاهیم پایه و علمی منابع آب، اطلاعات و دانش بسیار کمی دارند. به فرض کشاورزی که مستقیما از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌کند، نمی‌داند که حجم آب این سفره‌ها محدود است. ضمن اینکه از این حجم محدود، تنها بخشی از آن به لحاظ فنی و تکنیکی قابل برداشت است و هرچه از این منابع بیشتر برداشت شود و سطح سفره‌های زیرزمینی پایین‌تر برود، از کیفیت آب کاسته شده و شورتر می‌شود. حال اگر کشاورز همچنان از این آب شور برای آبیاری مزرعه استفاده کند، نه تنها گیاهانش خشک می‌شود بلکه خاک هم شور و به تدریج غیرقابل استفاده خواهد شد.
رسالت خبرنگاران حوزه علم و فناوری، انتقال مفاهیم علمی و پایه‌ای حوزه‌های مختلف به جامعه برای ارتقای سطح دانش عمومی است. بر این اساس خبرنگاران علم و فناوری می‌بایست به مقتضای حوزه کاری خود دارای ویژگی‌هایی چون خلاقیت و نوآوری، برخورداری از نگاه موشکافانه و دقیق و نیز قدرت تحلیلگری باشند. در کنار این ویژگی‌ها، داشتن تخصص در زمینه مربوطه هم برای خبرنگاران علمی یک امتیاز بزرگ محسوب می‌شود.
یکی از مقولاتی که می بایست همه سرویس‌های خبری با رویکرد علمی به آن ورود پیدا کنند، بحث اقتصاد دانش‌بنیان است. اقتصاد دانش‌بنیان با وجود ظاهر ساده‌ای که دارد اما یک پدیده چندبعدی و فرابخشی است. بدین معنا که در اقتصاد دانش‌بنیان هم حوزه علم و فناوری دخالت دارد، هم حوزه صنعت، هم حوزه پولی و بانکی، هم حوزه اجتماعی، هم حوزه فرهنگی و… اما متولی این بحث در رسانه‌ها، تنها خبرنگاران علم و فناوری هستند که اغلب، کارشناسان و مسوولان حوزه کاری خود را در این ارتباط مورد پرسش قرار می‌دهند. حال آنکه می‌بایست صاحبان صنایع، مدیران دستگاه‌های مالی و اعتباری، مسوولان فرهنگی و اجتماعی و… نیز در مورد رویکردشان نسبت به اقتصاد دانش‌بنیان و فعالیت‌هایی که برای تحقق چنین اقتصادی انجام داده‌اند، مورد نقد و پرسش قرار بگیرند.
دیدگاه های آخرین سخنران جناب آقای دکتر مهدی اسلامی از مرکز مطالعات فضای مجازی دانشگاه تهران و استاد دانشگاه آزاد اسلامی؛ با موضوع "رسانه های اجتماعی" نیز چنین بود: امروزه رسانه اجتماعی فقط برای کاربردهای رسانه ای استفاده نمی شود. شرکت ها و مؤسسات از تلفن های همراه و رسانه های اجتماعی برای کاربردهای رسانه ای استفاده نمی کنند بلکه از آنها در کسب و کارهای اجتماعی بهره می برند. پژوهش باید از یک نیاز سرمنشاء بگیرد و رسانه های اجتماعی این امکان را برای ما فراهم می کنند که بازخوردها و نیازهای کسب و کار سنجیده شود و برای آنها راهکارهای مناسبی بیابیم. در واقع رسانه های اجتماعی ابزارهایی هستند که خوشه های خشم و امید را در جامعه کسب و کار تقویت می کنند. با توجه به کثرت و تنوع شبکه های اجتماعی نکته مهم این است که در کسب و کار چطور از آنها استفاده کنیم و استراتژی های مناسب با علاقه کاربران را جهت پاسخ به نیازشان برنامه ریزی کنیم. استفاده از هوشمندی معنایی در ارتباطات اجتماعی برای پاسخ گویی به مسائل و اشتراک گذاری اخبار اهمیت بسیاری دارد. در رسانه های اجتماعی محتواهای مربوط به شرکت هایی با برند خاص تولید می شود اما در شبکه های اجتماعی از هر نوع برندی یافت می شود. ابزار رسانه اجتماعی به ما کمک می کند تا ما از ارزش هایی که می خواهیم ایجاد کنیم بازخورد بگیریم و از این طریق امکان شخصی سازی شدن را برای کاربر بوجود می آورند. نوع و کاربرد رسانه های اجتماعی باعث می شوند که در ارائه خدمات به افراد، آنها را به بخش هایی از جریان اخبار هدایت کرده و با توجه به نیازمندی های آنها، خدمات را تنظیم کنیم. از دیدگاه فناورانه، مهم ترین مسئله ای که برای طراحی یک رسانه اجتماعی مدل کسب و کاری است که آن رسانه استفاده می کند. برای اینکه رسانه اجتماعی از نظر مالی تقویت شود؛ می توان بخشی از برنامه کارگروهی را به طور رایگان در اختیار مخاطب قرار داد و نیازهای بعدی را به صورت غیررایگان انجام داد مانند خدمات پیامکی.
پرسش و پاسخ پس از هر سخنرانی انجام شد و این نشست ساعت 12:20 پایان یافت
