گزارش تصویری و تحلیل فنی آرامگاه پیر بکران
پیر بکران که نام او محمد بوده است از رجال مشهور و از مدرسین و عرفای ناحیه پیر بکران ، در نیمه دوم قرن هفتم هجری بوده است . زمان حیات او با دوره ایلخانی اولجایتو ( سلطان محمد خدابنده ) مصادف بود . شیخ برای دیدار و تدریس شاگردان خود محلی را انتخاب کرده بود که مجاور اتاق گنبد فعلی است.
پس از اینکه او اسم و رسمی یافت ، تصمیم گرفته شد که ایوانی برای حفاظت مدرس و شاگردان او ساخته شود . قبل از آن که تزئینات ایوان به پایان رسد شیخ بکران وفات یافت و ایوان به مقبره او تبدیل گردید و برای این کار قبر او را در عقب ایوان قرار دادند و در انتهای باز ایوان دیواری شامل محراب ساختند و ورودی مخصوصی برای آن فراهم کردند و برای تجلیل از مقام علمی و مذهبی او آرامگاهی را با انواع گچبری و کاشی کاری های معمول آن دوره تزئین نمودند . محل مقبره او مجاور قبرستان قدیمی یهودیان اصفهان به نام استرخاتون واقع شده است. بنای مقبره پیربکران چندین دوره ساختمانی و تعمیر را نشان می دهد و چند تعمیر و تجدید ساختمان به فاصله نزدیک ، طی چند سال انجام گرفته است . قبل از دوره ایلخانی در این محل یک شبستان گنبد دار وجود داشته که احتمال می رود قبر یکی از شخصیت های برجسته محلی بوده است. در مقابل این اتاق ، ایوانی ساخته شد و چندی بعد انتهای باز ایوان بسته شد و ورودی و راهرویی در یک طرف بنا گردید. کمی بعد تغییرات جزیی دیگری صورت گرفت که بررسیدقیق ساختمان و کتیبه های آن پیشرفت عملیات ساختمانی را به خوبی تشریح می کند.
این مقبره از سه بخش سر در ورودی ( رواق بقعه ) ، صحن بقعه ، آرامگاه پیربکران تشکیل شده است. در اطراف طاق نماهای سمت راست سردر ورودی پس از ذکر بسم الله الرحمن الرحیم ، آیت الکرسی به خط کوفی ساده و در داخل این طاق نما به همین خط سوره اخلاص گچبری شده است . بعد از این سردر و گذشتن از یک راهرو به سردر دوم می رسم و تزئیناتی که در این سردر دیده می شود ، بقایای مقرنس کاری است و نیز یک نوارکاشی کاری شده از ستاره ایرانی به رنگ لاجوردی و نقش چلیپا به رنگ فیروزه ای به چشم می خورد. لازم به ذکر است که بیشتر این تزئینات از بین رفته و مقدار کمی از آن مانده است.
در زیر این تزئینات ، تزئینات آجرکاری با نقوش توپی اجرا شده و برسردر ورودی بنا کتیبه ای به خط ثلث بر زمینه گل و برگ گچبری شده که به شرح زیر است :
« هذه العمارة المبارکة الشیخ المشایخ المشلمین محمد بن بکران فی ثلث سبعمائه »
نکته بسیار جالب توجه در این بنا نوشتن یادگاری هایی از دوران مختلف بر بدنه آن است . قدیمی ترین این یادگاری ها مربوط به چهل و سه سال پس از ساختن این بقعه یعنی در سال 755 ه.ق است که نشان می دهد این فرهنگ غلط ریشه ای بسیار کهن تر از آن چه ما اکنون می اندیشیدیم ، دارد .
بعد از این ایوان وارد فضای کوچکی می شویم که در واقع بخش انتقالی این راهرو و سردرها به داخل بنا محسوب شده و در آن از کف به ارتفاع یک متر در دور تا دور دیوارها نقاشی ستاره ایرانی و چلیپا از کاشی به رنگ های فیروزه ای و لاجوردی اجرا شده است .
صحن بقعه پیربکران محوطه محصور و مسقف کوچکی است که از سه جانب شرقی ، غربی و جنوبی مسدود بوده و فقط از قسمت فوقانی سمت جنوبی که محراب در این بخش واقع شده است به خارج ارتباط دارد .
تزئینات داخل بقعه از نوع گچبری و کاشی کاری است . نوع کاشی هایی که برای این بقعه به کار رفته است از نوع متدوال قرن هشتم و با همان تکنیک لعاب و رنگ های فیروزه ای و لاجوردی است که متاسفانه اکثر کاشی های موجود در بنا را به سرقت برده اند .
کتیبه های اطراف صحن بقعه در دو سطر و به ارتفاع تقریباً 5/1 متری از کف واقع شده اند. در کتیبه اول ، آیت الکرسی تا جمله « والله سمیع علیم » به خط بنایی گچبریشده است و قسمت آخر ان به عبارت زیر ختم می شود : « صدیق الله العظیم و صدق رسوله الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین و الحمدالله رب العالمین.»
در سطر دوم کتیبه ، آیاتی از سوره دهر به خط ثلث درشت ، گچبری شده است و قسمت آخرآن که در انتهای ضلع غربی ایوان است ، نام محمد شاه نقاش ، استاد و هنرمند گچبر این بقعه را نشان می دهد:
« … و یطعمون الطعام علی حبة مسکیناً و یتیماً و اسیراً صدق الله عمل محمد شاه نقاش »
ضلع شرقی بقعه دارای دو جرز و یک ایوان کوچک است . بر جرز اول نام ابوبکر به خط بنایی بر زمینه شطرنجی در اشکال مربع بزرگ به طور مکرر گچبری شده است. بر جرزدوم کلمه و عمر به خط بنایی و بر زمینه شطرنجی و داخل مربع های بزرگ گچبری شده و در قسمت پایین این جرز تا حد کتیبه های موجود در یک شکل مربع بزرگ به خط بنایی ساده برجسته از آجر صلوات بر چهارده معصوم گچبری شده است.
در پایین این جرز تخته سنگی وجود دارد که بر روی آن حفره ای وجود دارد که در فرهنگ عامیانه مردم روستا اعتقاد دارند جای پای اسب الیاس بنی است !!! بین دو جرز ضلع شرقی در یک طاق نما یا ایوان کوچک به خط کوفی ، عبارات زیر گچبری شده است :
« بسم الله الرحمن الرحیم . سبحان الحی الباقی .»
در سمت جنوبی این طاق نما به خط ثلث کتیبه ای با تاریخ 712 ه.ق گچبری شده است. متن کتیبه مورد نظر به این شرح است :
« هذه الصفة المبارکة الشیخ المشایخ المسلمین قدوة ارباب المحققین محمد بن بکران قدس الله روح العزیز سنة اثنی عشر و سبعمائه .»
ضلع غربی صحن بقعه قرینه ضلع شرقی بوده و دارای دو جرزو یک طاق نما در وسط است . بر جرز شمالی این ضلع ، کلمه و عثمان به خط بنایی و مکرر بر زمینه شطرنجی و در داخل یک مربع بزرگ گچبری شده و در قسمت فوقانی آن در یک صفحه مربع شکل بزرگ به خط بنایی ساده با آجر ، عبارت و کلمات زیر نقش بسته است :
« بسم الله الرحمن الرحیم هو الله الذی لا اله الا هو الرحمن الرحیم . الملک القدوس . السلام . المومن . المهیمن . العزیز . الجبار . المک . الخالق . الباری . المصور . الغفار . الوهاب . المفید. المدبر . الشدید . المبدی . المعید . المبید . الودود . المحمود . المعبود. البعید . القریب . المجیب. الرقیب . الحسیب . البدیع . الرفیع . السمیع . العیلیم . الحکیم . الحلیم . الکریم . »
بر جرز جنوبی ضلع غربی به خط بنایی بر زمینه شطنرنجی کلمه و علی گچبری شده است . در طاق نماهای وسط این ضلع به خط ثلث سوره اخلاص گچبری شده و بر جانبجنوبی این طاق نما در یک لوحه به خط کوفی برجسته کلمه الملک لله دیده می شود.
محراب بقعه در ضلع جنوبی صحن مسقف بقعه پیر بکران به صورت گچبری شده مشاهده می شود . تزئینات این محراب با نقش گل و بوته و شاخ و برگ و کتیبه های کوفی و ثلث انجام شده و فاقد تاریخ است . کتیبه هلال خارجی محراب در دو سطر است که در سطر اول ، به خط کوفی پس از جمله بسم الله الرحمن الرحیم آیت الکرسی گچبری شده و در سطر دوم ، به خط ثلث بر زمینه گل و برگ گچی پس از بسم الله الرحمن الرحیم آیات اول سوره دهر گچبری شده و به جمله : « اما شاکراً و اما کفوراً و انا » ختم می شود.
در هلال جانبی این محراب به خط بنایی جملات : الله اکبر ، الحکم لله ، العظمة لله ، الملک لله ، الحمد لله به طور مکرر گچبری شده است . در ضلع شمالی صن بقعه ، مقبره محمد بن بکران واقع شده که به وسیله مدخلی به داخل بقعه ارتباط دارد . در داخل و خارج آرامگاه تزئینات کاشی کاری و گچبری اجرا شده است و در بخش فوقانی آرامگاه ایوان دیگری که قسمتی از طبقه دوم این ساختمان را تشکیل می دهد و رابط بین دو غلام گردش بین آن است ، واقع شده است .
دیوار حد فاصل آرامگاه و صحن بقه مشبک است و در این دیوار مشبک تزئینات زیبای ستاره مانند و در حاشیه آن نقش چلیپا و ستاره ایرانی با رنگ های لاجوردی و فیروزه ای اجرا شده که متاسفانه بخش اعظم آن آسیب دیده و ناقص است و تنها قسمت کمی از آن ها باقی مانده و در سایر قسمت ها اثر پشت کاشی بر روی ملاط اولیه مشهود است .
تز ئینات فوق در دو اندازه کوچک و بزرگ کار شده اند . در اطراف این دیوار مشبک کتیبه هایی نوشته شده است . بر کتیبه هلال اول دیوار که از بالای هلال جانبی می گذرد به خط کوفی ساده جمله : بسم الله الرحمن الرحیم و پس از آن آیات اول تا آخر آیه هفتم سوره یس گچبری شده و کتیبه هلال دوم اطراف دیوار مشبک ، شامل سوره فاتحه است .
بر آرامگاه محمد بن بکران سنگ بزرگ مرمری نصب شده که دارای خطوط و کتیبه هایی است . از آن جمله به خط ثلث برجسته در اطراف سنگ ، آیت الکرسی و بر جانب آن صلوات بر دوزاده امام حجاری شده است و زیر آن ها کتیبه ای شامل تاریخ و نام استاد حجار دیده می شود :
« هذه الروضة المقدسة المبارکة لشیخ المشایخ المسلمین و قدوة ارباب المحققین محی معالم الشریعة معظم معالم الطریقة کاشف الاسرار الحقیقة حجة الحق علی الخلق هادی الخلق الی الحق العارف باسرار الربوبیت الواقف باثار الالوهیة محمد بن بکران جعلها الله روضة من ریاض الجنة له فی لیلة الثلثا عاشر شهر ربیع الاول سنة ثلث و سبعمائه . عمل سراج » سال 703 ه.ق
بر جانب شرقی سنگ مزار عبارت : « اللهم صل علیه کلما ذکره الذاکرون و صل علیه کلما سها عنه القافلون حرر العبد الضیف المحتاج الی رحمة الله الغنی علی محمود بن محمد التبریزی بفیروزان. »
بر دیوار شمالی داخل آرامگاه یک کتیبه گچبری شده زوجی با دو خط ثلث و کوفی دیده می شود که خط کوفی شامل آیات سوره فاتحه است و به خط ثلث عبارت :
« هذه الروضة المقدس الشیخ المشایخ المسلمین و قدوة ارباب المحققین محی معالم الشریعة کاشف الاسرار الحقیقة الواقف باثار الالوهیة محمد بن بکران نور الله قبره فی سنة ثلث و سبعمائه .» بر آن نقش بسته است .
بر دیوار ضلع شرقی آرامگاه به خط بنایی گچی قرمز رنگ جمله : « سبحان الله الحمد الله و لا اله الا الله و الله اکبر و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم . » نوشته شده است.
آرامگاه به وسیله ورودی کم ارتفاعی که به حالت خمدیه باید از آن گذشت و در ضلع شمالی اتاق آرامگاه قرار دارد به اتاق تاریکی متصل می شود که طاق ان مخروطی شکل بوده و بر دیوار جنوبی آن به خط ثلث سوره اخلاص گچبری شده و در وسط ان به خط کوفی جمله : فسیکفیکهم الله نوشته شده است . در اطراف طاق گنبدی شکل آن نیز کتیبه ای در دو سطر با خطوط کوفی و ثلث گچبری شده است که مقداری از آن ریزش کرده و فعلاً از خطوط کوفی ان ، سوره اخلاص و از باقی مانده خطوط ثلث آن جمله « ماتقدم من ذنبک و ما تاخر و لیتم نعمتک » خوانده می شود.
در طاق نمای بزرگ روی آرامگاه که در طبقه دوم ساختمان بقعه واقع شده است و اطراف قسمت محراب مانند آن به خط کوفی سوره اخلاص و در طرفین آن به خط ثلث عباراتی گچبری شده است که به خوبی خوانده نمی شود. در مقرنس های این قسمت به خط بنایی و به شیوه گچبری برجسته بر زمینه گچ قرمز رنگ در قسمت شرقی آن جملات : سبحان الله – الحمد الله – لا اله الا الله و الله اکبر ، دو بار نوشته شده است و در قسمت غربی آن نیز دو بار و لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم ، خوانده می شود . نکته بسیار جالب توجه در این بنا نوشتن یادگاری هایی از دوران مختلف بر بدنه آن است . قدیمی ترین این یادگاری ها مربوط به چهل و سه سال پس از ساختن این بقعه یعنی در سال 755 ه.ق است که نشان می دهد این فرهنگ غلط ریشه ای بسیار کهن تر از آن چه ما اکنون می اندیشیدیم ، دارد .
این یادگاری بر دیوار جانب شرقی ایوان فوقانی آرامگاه با مرکب به وسیله شخصی از اهالی طاد از قراء لنجان نوشته شده است که به این شرح است :
الله المستعان
قد حضر العبد الطادانی بتاریخ شهر جمادی الاخر سنةخمس و خمسین و سبعمائه
غفر الله له و لجمیع المسلمین.
این بنا کلاً در سه طبقه بوده که طبقه سوم آن شامل چند برجستگی و یک راهرو ایوان مانند است که به وسیله پله به پشت بام بنا متصل می شود . در ستون های نرده های این قسمت نقوش گل و بوته گچبری شده است. در کنار مقبره پیر بکران یک سنگ قبر دیگر و در ابعاد بسیار کوچک تر از وی دیده می شود که نام صاحب آن مشخص نیست ولی احتمالاً مربوط به یکی از بزرگان محلی است که قبل از این که پیر بکران به این محل بیاید در اینجا دفون شده بود . آرتور پوپ در کتاب معماری ایران درباره این بنا می نویسد : : در بعضی موارد یک سنگ قبر ساده یا یک بنای قبر بی اهمیت چنان مورد احترام مردم واقع شده که در همان نقطه ساختمان مهمی بنا گردیده است. در مورد پیر بکران نزدیک اصفهان و ایوان زیر منار جنبان اصفهان این مطلب صدق می کند. "
این بنا به شماره 101 به ثبت رسیده است.
گزارش و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.
