گزارش تصویری و تحلیل فنی ایوان بزرگ گنبدخانه مجموعه شیخ جام
قسمت های داخلی و خارجـی ایوان بزرگ گنبدخانه مجموعه شیخ جام به وسیـله کاشـی هایی بـه رنگ های لاجوردی ، سفید ، مشکی ، اخرایی ، زرد و فیروزه ای و در نقش های اسلیمی ، هندسی و کتیبه های قرآنی که تمام سطح ایوان را پوشانده ، تزئین شده است . احتمالاٌ این تزئینات کاشی کاری در دوره های بعد بر روی بنا انجام شده است . در قسمت جلویی این ایوان در زیر سایه درختی کهنسال ، آرامگاه شیخ احمد جامی ساخته شده است .
این ایوان با ارتفاعی حدود 30 متر توسط شمس الدین مطهر بن شهاب الدبن اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد جامی در نیمه اول قرن هشتم هجری بنیاد یافته که وی قبل از پایان گرفتن بنای ایوان دارفانی را وداع گفت و ادامه کار توسط فرزندش غیاث الدین بن مطهر دنبال شد و به اتمام رسید .
در دیوار های سمت راست و چپ ایوان دو کتیبه گچی در قاب محراب مانند دیده می شود که یکی در حال حاضر وجود دارد و سالم بوده ولی دیگری یا از بین رفته و یا به سرقت رفته است .
در قسمت داخلی ایوان در دو گوشه تزئینات مقرنس گچی دیده می شود که در دو طرف مقرنس ها تزئینات گچی به صورت هندسی کار شده است . در دو طرف ایوان دو بادگیر دیده می شود و خود ایوان دارای در چوبی منبت کاری شده می باشد .
در طرفین ایوان بزرگ گنبدخانه مجموعه شیخ جام دو ورودی وجود دارد که دارای طاق و تیزه هستند . این دو ورودی یکی بخش ورودی بنای گنبد سفید و دیگری ورودی مسجد کرمانی ماست . تزئینات این دو ورودی شامل مقرنس کاری و نقاشی هستند .
ازاره دیواره ایوان بزرگ گنبدخانه مجموعه شیخ جام توسط کاشی های فیروزه ای به صورت تکه های مربع و مستطیل و در بالای آن از کاشی لاجوردی و فیروزه ای به طرح شش ضلعی که داخل آن تزئین شده است ، کار شده است . قسمت داخلی ایوان پوششی از گچ دارد که در قسمت ازاره تزئینات باقی مانده را داخل قاب هایی قرار داده اند که نمایشگر تزئینات در این قسمت هستند .
در کتاب آثار باستانی خراسان در توضیح تاریخچه ساخت ایوان بزرگ گنبدخانه مجموعه شیخ جام آمده است که : « این قسمت از مجموعه با ارتفاعی حدود 30 متر توسط شمس الدین مطهر بن شهاب الدبن اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد جامی در نیمه اول قرن هشتم هجری بنیاد یافته که وی قبل از پایان گرفتن بنای ایوان دارفانی را وداع گفت و ادامه کار توسط فرزندش غیاث الدین بن مطهر دنبال شد و به اتمام رسید . »
بلندی ایوان و کاشی کاری های متنوع به صورت شش گوش مزین به گل و برگ و ستاره های شانزده پر به رنگ های ، سیاه ، لاجوردی و فیروزه ای بر زمینه سفید است که این کاشی کاری به امر شاه عباس اول صفوی در سال 1022 هجری قمری کاشی کاری شده است .
فضای معماری ایوان در مجاورت گنبدخانه با سقفی نیم گنبدی و تزئینات کاربندی با دو ورودی مستقل ، مسیر ارتباطی به بناهای طرفین خود ، مسجد کرمانی و گنبدسفید را پدید آورده است . گویند که نام قدیمی ایوان " طاق درب " بوده و شواهد معماری و مصالح نشانگر دو مرحله ای بودن ایجاد آن دارد .
ایوان جلو گور شیخ احمد جام در زمان ساخت بنا هیچ گونه تزییناتی نداشته و در چند قرن بعد روی دو پایه و داخل ایوان و سر صفه مذکور را شاه عباس کبیر صفوی پس از مراجعت از فتح قندهار به کاشی معرق جلوه داده است .
عرض پایه ایوان در جلو چهار متر و نیم است و بر روی هر پایه در دو طرف حاشیه کاشی ظریف با نقوش بدیع تزئین یافته و در بین دو حاشیه کتیبه در زمینه کاشی لاجوردی و خط ثلث کاشی سفید سوره مبارکه تبارک الذی بیده الملک را نوشته اند . این کتیبه از پایه راست ایوان شروع شده و تا نزدیک لبه سر در از بالا به پایین تا نزدیک ازاره ایوان ادامه یافته است .
در پیشانی ایوان مذکور کتیبه دیگری است در زمینه کاشی معرق لاجوردی و خط درشت ثلث شیوا با کاشی زرد معرق که عبارت ذیل را دارد :
« اتفق تجدید هذه المعارة الرفیعة فی اوان دولة الخاقان العظم نتیجة …. و خیزاٌ حفاد الکرام المظفر شاه عباس الحسینی الموسوی ، خلدالله ملکه »
کتیبه و کاشی کاری ایوان بزرگ گنبدخانه مجموعه شیخ جام در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود نواقص و ریختگی زیاد پیدا کرده بود و بارها توسط مردم و مسئولان میراث فرهنگی مرمت شده است .
عرض ایوان چهار مترو شصت سانتی متر و طول آن چهار متر و پنجاه سانتی متر است و ارتفاعش تا لب سر در بیست و هفت متر است و در بالای دیوار سر در دو مناره کوتاه برای اذان اعلامی بعداٌ بنا کرده اند. در داخل دهنه ایوان نیز یک حاشیه پهن کاشی معرق دیده می شود که از بالای ازاره تا تیزه ایوان در دو طرف نمایان است . »
این مجموعه به شماره 174 و در تاریخ 15 / 10 / 1310 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.
