گزارش تصویری و تحلیل فنی مقبره تاریخی زاهد شیر

برای این بنا می توان دو مرحله ساخت در نظر گرفت كه شامل بنای قدیمی و الحاقی جدید است . بنای قدیمی در داخل و خارج به شکل هشت ضلعی ساخته شده است . در بدنه هر ضلع برجستگی هائی دیده می شود که به صورت  نیم ستون های پشتیبان چسبیده به دیوار عمل می كنند .  این نیم ستون ها به شكل یك در میان دیوار های مجاور ضلع ورودی و دیوار های دو طرف ضلع عقب را در بر گرفته اند .

 در ورودی در وسط ضلعی كه به سوی شمال قرار گرفته تعبیه شده است . گنبد بنا که بالای اضلاع هشت گانه قرار گرفته به شکل یک مخروط کلاه درویشی اجرا شده ودارای هشت ترک است .

برای این بنا می توان دو مرحله ساخت در نظر گرفت كه شامل بنای قدیمی و الحاقی جدید است . بنای قدیمی در داخل و خارج به شکل هشت ضلعی ساخته شده است . مصالحی که برای ساخت بنا مورد استفاده قرار گرفته آجر، سنگ،گچ هستند و  درساخت قسمت الحاقی  از مصالح امروزی استفاده شده است .

ایوان یا قسمت  الحاقی جدید به صورت مستطیل بوده و پوشش سقف آن با مصالح امروزی مانند آجر و آهن ساخته شده است .  بنای قدیمی نقشه هشت ضلعی دارد كه طول هر ضلع بیرونی آن  از قسمت ورودی و در جهت حركت عقربه های ساعت  24/3 و 15/3 ،21/3 ، 18/3 ، 10/3، 11/3 ، 26/3 ، 21/3 متر است . دیوار های خارجی به علت تبعیت از زمین كمی اختلاف ارتفاع دارند. با این حال، مرتفع ترین قسمت حدود 30/3 متر از سطح زمین بلند تر است . ضخامت دیوار ها ی بنا به درستی قابل اندازه گیری نیست، اما از طول درگاهی در ورودی  شاید بتوان قطر آن را در حدود 114 سانتی متر تخمین زد . نیم ستون های چسبیده به دیوار نیز حدود 90 تا 77 سانتی متر قطر دارند. ارتفاع بلند ترین آنها  حدود 240 سانتی متر است.

 گنبد بنا دارای هشت ترك است كه طول هر ضلع آن در قاعده به اندازه اضلاع دیوار ها بوده و ارتفاع اضلاع هشت گانه از كف بام  تا نوك هرم به 8 متر می رسد. به طور كلی ارتفاع بنا از بالاترین سطح تا كف زمین حدود 11 متر است.

بنای قدیمی از یك قسمت اتاق مقبره (گنبد خانه ) تشكیل شده و بر اساس نقشه هشت ضلعی طراحی شده است. اضلاع درون بنا به ترتیب 32/2 و 03/2 ، 94/1، 48/2، 98/1، 45/2، 03/2 ، 42/2 متر است .

كف مقبره حدود 61 سانتی متر پایین تر از سطح زمین های اطراف قرار دارد و از طریق 2 پله كه بلندی هر یك حدود 28 سانتی متر است می توان به درون مقبره راه یافت .  به همین دلیل ارتفاع بنا از داخل بلند تر به نظر می رسد و دیوار ها در نمای بیرونی به علت بالا آمدن و انباشت خاك كوتاهتر  است .

مصالحی که برای ساخت بنا مورد استفاده قرار گرفته آجر، سنگ،گچ هستند و  درساخت قسمت الحاقی  از مصالح امروزی استفاده شده است . ابعاد آجر هایی كه در این بنا به كار برده شده اند، متفاوت است. به طور مثال: آجر های  به كار رفته در كف مقبره دارای ابعاد كوچكتری  هستند كه اندازه آنها حدود 4× 5/19 ×5/19 سانتی متر است. همچنین آجر هایی كه برای ایجاد قوس های طاق نما ها  به كار گرفته شده حدود 5×28×28 سانتی متر است كه ابعاد بزرگتری دارند .

به نظر می رسد، اندازه آجر ها در پایین دیوار ها ی مقبره بزرگتر از رج های ردیف های بالاتر است علاوه بر آجر های  مذكور نمونه های با ابعاد 5×5/22×5/22 و 6×5/23×5/23 و 5×12×5/22 سانتی متر در دیواره های مقبره به كار رفته است . آجر ها عموما به رنگ زرد و قرمز هستند .

نمای خارجی دیوار ها از آجر ساخته شده، اگر چه پوشش داخلی گنبد از آجر ساخته شده اما عكس های قدیمی نشان می دهد كه پوسته خارجی  گنبد از سنگ های  رود خانه أی با ملاط  گچ بنا شده و سپس تمام سطوح آن با آجر فرش شده است. اكنون سطوح خارجی گنبد را با پوسته أی از سیمان پوشانده اند . در قسمت پایین دیوار ها یك رج آجر به صورت راسته و رگچین دور تا دور بنا را فرا گرفته است .

در ورودی در وسط ضلعی كه به سوی شمال قرار گرفته تعبیه شده است .  این ورودی ارتفاع نسبتأ كوتاهی دارد و دو پله از سطح زمین پایین تر است .به این ترتیب، كف مقبره حدود 61 سانتی متر پایین تر از سطح زمین های اطراف قرار گرفته و از طریق 2 پله كه بلندی هر یك حدود 28 سانتی متر است می توان به درون مقبره راه یافت .  به همین دلیل ،ارتفاع بنا از داخل بلند تر به نظر می رسد و دیوار ها در نمای بیرونی به علت بالا آمدن و انباشت خاك كوتاهتر  است .

 در چهار ضلع از دیوار ه های هشتگانه بنا ، طاق نما هایی  ایجاد شده كه بلندی آنها به یك اندازه است. این طاق نما ها عبارتند از : ضلع شمالی كه ورودی بنا در داخل آن تعبیه شده است . ضلع جنوبی که محراب در آ ن قرار دارد و در راستای ورودی واقع است .

اضلاع شرق و غرب نیز دارای دو طاق نما  به شكل دو طا قچه بزرگ تو گود ساخته شده و در مقابل هم قرار دارند.

 برای ایجاد گنبد یك حاشیه تزئینی را به صورت پتگین « پتگين : زائده ايكه با پيش كردن آجر در نماي داخلي و خارجي بنا به وجود مي آيد »  با پیش دادن آجر ها روی زمینه هشت ایجاد کرده اند .سپس در بالای اضلاع هشت گانه ، قابسازی های برجسته ای به وجود آورده كه درون آن ها هشت طاق نمای زیبا با تزئینات آجری تعبیه شده است .طاق نما های  هشت گانه بر بالای بدنه هشت ضلعی برپا شده  و به داخل جمع می شوند به این ترتیب ، طرح هشت ضلعی به روش گوشه سازی پتگین برای ساخت گنبد آماده شده است .

هر چند دایره كامل برای ساقه گنبد ایجاد نشده اما شكل هشت ضلعی تنگ تر گردیده و گوشه های آن تا حدودی با هشت یال شكل گرفته است. آجر چینی روی طاق نما ها به صورت رگچین « نوعی چیدن رگه های آجر در گنبد سازی که آجرها موازی خط افق چیده می شود همه گنبد های رک به صورت رگ چین ساخته می شود » به طرف نوك هرم امتداد یافته و گنبد مخروطی شكل را تشكیل داده است . 

نمای درونی بنا تمامی آجری بوده  و توسط گچ در هیچ قسمت پوشیده نشده است.  محراب بنا از لحاظ تزئینات ساده بوده  و دارای سه قوس آجری متوالی بوده و مجموعا داخل طاق نمای جنوبی قرار گرفته اند.

 درون بنا دارای طرح های آجر كاری زیبایی است . در ابتدای ورود به مقبره در بغل درگاه و كناره های قائم  ورودی آجر ها  را  به شكل كلاغ پر « آجري كه يك گوشه آن به اندازه نصف كوچك آجر قطع شده است  »  به كار برده اند . در بالای اضلاع بنا و در حد فاصل طاق نما ها یك حاشیه با آ‎جر های پیش كرده وجود دارد كه درون آن با زنجیره های تزئینی به شكل ابزار های خطی شكسته كه پی در پی تكرار شده اند تزئین شده است . در بالای این قسمت ابزار گیلویی شكل و قاب های چهار گوش وجود دارد كه با آجر های برجسته قابسازی شده اند در داخل قاب ها طاق نما های هشت گانه را با اشكال زیبایی آجر كاری تزئین كرده اند. چهار قوس از طاق نما ها به شکل رف و فرو رفته ساخته شده و چهار قوس نیزبه صورت مسطح احداث شده اند تزئینات آجر كاری كه درون طاق نما ها و لچكی ها به كار رفته شامل طرح  های تزئینی زیگزاك ، خطوط جناغی در هم افتاده كه با نگاره های راست خط و مكرر آجری ایجاد شده اند. همچنین از طرح های هندسی و و طرح هائی با نماد های چلیپایی برای پر كردن فضای درون طاق نما ها استفاده شده است. به نظر می رسد، حاشیه درونی قوس های تو گرد با یك نوع خط بنائی كه ممكن است تركیبی از كلمات الله ، محمد و علی را نشان دهد تزئین شده است .

 در بالاترین قسمت طاق نما  ها آجر های پیشكرده كه به صورت زوج بیرون زده اندکه در وسط هر ضلع جلب توجه می كنند.این آجر های زوجی ممكن است محل اتكای داربست یا یك نوع تزئین باشد.

 بنا براین نمای درونی آرامگاه به ویژه در طاق نما های فوقانی با استفاده از آجر كاری تزئینی نگاره های زیبایی را به وجود آورده اند .

هم اكنون بر روی مرقد یک ضریح چوبی با طرح مشبک  قرار گرفته  که ابعاد آن حدود 216 × 148×222  سانتیمتر است. بر روی این ضریح چنین نوشته شده است : « 1353  عمل عبدالعلی همدانی » قبری سیمانی در زیر ضریح به ابعاد 98× 170 سانتی متر وجود دارد که فاقد هر گونه نوشته ای است .

این مقبره فاقد شجره و كتیبه تاریخی و نام بانی است  . از نظر نام شناسی در كتاب " شرف نامه " « امير شرفخان بديسي ، شرفنامه  ، 1377 ص 95  » اشاره ای به  زاهد بیگ بن عزالدین شیر شده است كه « اطاعت شاه اسماعیل صفوی نمود و منظور نظر شاهان گشته از عنایت بیغایت خسروانه منشور ایالت موروثی بدو ارزانی داشت و گاهی او را خطاب بلفظ عمی می كرده و در مابین ایشان طریقه محبت و اتحاد و وظیفه اخلاص و اعتقاد بدرجه اعلی و مرتبه قصوی بوده … »

نام زاهد بیگ بن عزالدین شیر با نام زاهد شیر  تا حدودی سنخیت دارد و بنا بر کتاب " شرف نامه " وی به غایت مرد عادل پسندیده  فعال نیكو خصال خیر بوده و قریب شصت سال ایام حكومتش به درازا كشیده است . با این وجود، بنای مقبره قدمتی بیشتر از دوره شاه اسماعیل صفوی دارد ،به همین دلیل نام مقبره با سبك معماری جور در نمی آید  و ممكن است كه هویت اصلی فرد مدفون فراموش شده و با شخصیت كسی كه بیشتر با اعتقادات دینی محل سازگاری داشته تعویض گردیده است . « هيلن براند ، ربرت ، مقابر ، ترجمه كرامت الله افسر مندرج در : معماري ايران دوره اسلامي گرد آورنده محمد يوسف كياني ، تهران انتشارات سمت ، ص 6.  »

در کتاب " آثار باستانی و تاریخی لرستان " مشخصات ذكر شده بنا چنین است: « در ورودی آن به سوی شمال است و اندازه هر لنگه از درها 55×170 سانتیمتر  و در بالای هر در جملاتی با خط نسخ كنده كاری شده است. روی چوب وسط این جمله نوشته شده است: « امر بعمل هذالباب شاوردی بیك بن محمد بیك » وی همچنین نوشته: «از مدفون نامی بر جایی كنده نشده است.

ظاهرا جهت مرمت  های  استحفاظی بنا در اسفند 1376 مورد نقشه برداری قرار گرفت و در سال 1378 به سرپرستی احمد كبیری مرمت و استحكام بخشی آن صورت گرفته است. مقبره دارای یك درچوبی با ارزش بوده كه اكنون چوب درگاه آن بر جای مانده و مابقی وجود ندارد و حمید ایزد پناه در چوبی را این گونه توصیف كرده است : «اندازه هر لنگه از درها 55×170 سانتی متر بوده  و در بالای هر در جملاتی با خط نسخ كنده كاری شده است » . روی چوب وسط این جمله نوشته است :  

 « امر به عمل هذا الباب شاوردی بیك بن محمد بیك »

مقبره زاهد شیر در تاریخ 16/6/1376 به شماره 1924 در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی

No tags for this post.