حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی بند ششم از سیاست های ابلاغی علم و فناوری را به دیپلماسی علمی یا مواردی که به صورت کامل تحت تاثیر دیپلماسی علمی و فناوری هستند اختصاص داده اند.
ردیف های مرتبط با دیپلماسی علمی و فناوری عبارتند از: 1) توسعه و تقویت شبکه های ارتباطات علمی ملی و فراملی 2) گسترش همکاری و تعامل فعال، سازنده و الهام بخش در حوزه علم با سایر کشورها 3) استفاده از ظرفیت های علمی و فنی ایرانیان مقیم خارج و جذب متخصصان برجسته سایر کشورها .
محمد جواد دهقانی رییس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری به ایرنا گفت: موارد اول و دوم دقیقا به معنی دیپلماسی علمی فناوری بوده و یکی از مهمترین راه های حصول مورد سوم نیز دیپلماسی علمی و فناوری است.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) اظهار داشت:استفاده از قدرت علمی و فناوری به منظور توسعه و تعمیق روابط دیپلماتیک با سایر کشورها مهمترین تعریف دپیلماسی علمی و فناوری است. هر چند جایگاه پژوهشگران و عالمان علم و فناوری در جوامع مختلف متفاوت است، اما شواهد نشان می دهد که در هر جامعه ای نقش بدنه علمی به ویژه جامعه دانشگاهی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی نظامی بسیار با اهمیت است.
دهقانی افزود: این نقش گاه مستقیما با تصدی مشاغل مدیریتی و مشاوره ای یا به صورت غیر مستقیم با تعلیم و تربیت دانش آموختگان اثر خود را نمایان می سازد. این دانش آموختگان بعدا در مشاغل مهمی در سطح کشورها به کار گمارده می شوند. دامنه اثر جامعه دانشگاهی و پژوهشگران در یک کشور فقط به دانشگاه ها محدود نمی گردد، بلکه به کل ارکان آن کشور باز می گردد.
به گفته دهقانی، دیپلماسی علمی و فناوری به صورت عملیاتی در اولین سطح به تعامل دو محقق در دو کشور مختلف حول محور انجام یک پژوهش، فناوری یا نوآوری اطلاق می گردد که هر یک می توانند به صورت یک فعالیت پژوهشی مشترک یا ثبت اختراع و یا یک محصول ارائه گردند. این تعامل می تواند بین چندین محقق از چند کشور یا چند دانشگاه یا موسسه تحقیقاتی یا صنعتی صورت پذیرد.
اعتماد علمی و اخلاقی مهمترین عنصری است که در طول زمان بین محققان شکل گرفته و فضا را برای پژوهش های مشترک بعدی باز می کند. زمانی که این تعاملات علمی در سطح گسترده ای بین محققان دو یا چند کشور به شکل بلند مدت صورت پذیرد تاثیر آن قابل ملاحظه خواهد بود.
این تعاملات در سطحی بالاتر از محقق، تعاملات بین موسسات و دانشگاه های دو یا چند کشور را در بر می گیرد که به صورت شریک ثابت تحقیقاتی یکدیگر محسوب می شوند.
رییس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری (RICeST) در ادامه گفت: علیرغم اینکه کشورهای پیشرفته تر به لحاظ علم و فناوری، دیپلماسی علم و فناوری را در بطن سیاست های علمی شان قرار داده اند و از آن به شدت پشتیبانی می کنند، اما آنها در مهندسی دیپلماسی علمی و فناوری در ابتدای راه هستند.
وی ادامه داد:مهندسی دیپلماسی علمی نیازمند نظام و ابزارهای خاصی است که هدف آن توسعه هدفمند تعاملات علم و فناوری است. با این حال کشورهای بلوک غرب شبکه تعاملات علم و فناوری منسجمی را بر مبنای سیاست های علمی به ویژه در یک دهه گذشته ایجاد کرده اند. اینکه طول عمر سیاست های پشتیبان توسعه روابط بین کشورهای بلوک غرب عمدتا به یک دهه اخیر می رسد و کشور این مهم را جزء سیاست های علم و فناوری خود آورده جای تقدیر دارد که این مهم درک شده است.
دهقانی افزود: هر چند جمهوری اسلامی ایران رتبه کمیت تولید علم یعنی تعداد مدارک و مقالات علمی ثبت شده در پایگاه های استنادی بین المللی خود را در طی سالیان گذشته افزایش داده است، اما برای ارتقای جایگاه دیپلماسی علمی و فناوری باید برنامه ریزی جدی صورت گیرد.
وی ادامه داد: اطلاعات استخراج شده از پایگاه استنادی آی.اس.آی در تاریخ 9 آبان امسال نشان می دهد که اگر کل تولیدات علمی دنیا در فاصله 2012 تا 2014 را گردآوری و براساس کشورهای تولید کننده رتبه ها را تحلیل کنیم، آنگاه رتبه کمیت تولید علم جمهوری اسلامی ایران 21 است. این شامل کلیه اطلاعات مدارک منتشر شده در کنفرانس ها و مجلات علمی بین المللی معتبر می گردد.
دهقانی گفت: حال اگر تنها مدارک ثبت شده در مجلات معتبر علمی در این پایگاه را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم، رتبه کمیت تولید علم کشور به 20 ارتقا خواهد یافت، اما رتبه دیپلماسی علمی کشور وضعیت متفاوتی را نشان می دهد.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) اظهار داشت: متاسفانه رتبه دیپلماسی علمی کشور در بین 50 کشور که بیشترین تولیدات علمی دنیا را تولید کرده اند 49 است. به عبارت دیگر در حوزه دیپلماسی علمی، کشور به تلاش و برنامه ریزی جدی نیازمند است.
وی گفت: براساس اطلاعات مستخرج شده نزدیک به22٪ ( بیست و دو درصد) مدارکی که توسط پژوهشگران کشور در فاصله زمانی 2012-2014 در مجلات بین المللی معتبر منتشر شده اند با مشارکت سایر کشورها بوده است.
دهقانی افزود: کشور سوییس با وجود اینکه رتبه 15 کمیت تولید علم دنیا را در اختیار دارد، اما به دلیل اینکه 69٪ ( شصت و نه درصد) از مدارکش را با مشارکت بین المللی تولید می کند، رتبه دوم دیپلماسی علم دنیا را در اختیار دارد. بعد از سوییس کشور اتریش در جایگاه سوم دیپلماسی علمی دنیا را در اختیار دارد. کشور اتریش دارای رتبه کمیت تولید علم یا تعداد مقالات منتشر شده در مجلات معتبر 24 ولی 67٪ ( شصت و هفت درصد) تولید علم این کشور حاصل فعالیت مشترک این کشور با سایر کشورهای دنیا است.
به گفته سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، به طور کلی بیش از نیمی از 50 کشور برتر تولید کننده علم دنیا، حداقل 50٪ ( پنجاه درصد) تولید علم خود را به صورت مشارکتی تولید می کنند و 76٪ ( هفتاد و شش درصد) این کشورها بیش از 40٪ ( چهل درصد) تولید علم خود را با مشارکت سایر کشورهای دنیا تولید می کنند.
دهقانی افزود: کشور ترکیه از لحاظ کمیت تولید علم رتبه 17 دنیا را کسب کرده است، اما دیپلماسی علمی در این کشور بسیار ضعیف است، به گونه ای که این کشور رتبه 50 دپیلماسی علمی در بین 50 کشور برتر تولید کننده علم دنیا را دارد. این واقعیت نشان می دهد که ترکیه الگوی مناسبی برای مقایسه توسعه علمی نمی باشد.
رییس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری (RICeST) ادامه داد: هر چند دپیلماسی علمی در بین کشورهای خاورمیانه در خلال سال های گذشته رشد کرده است، اما در مقایسه با کشورهای اروپای غربی کشورهای خاورمیانه نیازمند تلاش بیشتری برای ارتقا جایگاه دیپلماسی علمی دارند.
دهقانی گفت: بر اساس اطلاعات استخراج شده، رتبه دیپلماسی علمی جمهوری اسلامی ایران در سال های 2005-2000 برابربا 24% ( بیست و چهار درصد) در 2008-2006 برابر 21% ( بیست و یک درصد) و در سالهای 2011-2009 به حداقل میزان یعنی 20% ( بیست درصد) و در 2014-2012 به میزان 22% ( بیست و دو درصد) افزایش یافته است. این در حالی است که در سال 2002-2000 حدود 29٪ ( بیست و نه درصد) از تولید علم کشورهای خاورمیانه با مشارکت بین المللی تولید می شد و در سال 2014-2012 این رقم به 38٪ ( سی و هشت درصد) افزایش یافته است.
سرپرست ISC خاطرنشان کرد: هر چند سهم تولید علم با مشارکت بین المللی در بین کشورهای اروپای غربی بالا بوده است، اما این روند نیز سیر صعودی را نشان می دهد. در سال 2002-2000 حدود 40٪ ( چهل درصد) کمیت تولید علم این کشورها با مشارکت بین المللی به رشته تحریر در آمده است، اما این رقم در سال 2012 تا 2014 به حدود 55٪ ( پنجاه و پنج درصد) افزایش یافته است. بنابراین تقریبا از هر دو پژوهشی که در کشورهای اروپای غربی انجام می شود یکی با مشارکت بین المللی است
دهقانی افزود: کشورهای آمریکای شمالی نیز در طول 15 سال گذشته در حوزه دیپلماسی علمی 14٪ ( چهارده درصد) رشد داشته اند. در سال 2002-2000 حدود 23٪ ( بیست و سه درصد) تولیدات علمی کشورهای آمریکای شمالی با مشارکت بین المللی به رشته تحریر در آمده است. این رقم در سال 2012 تا 2014 به 37٪ ( سی و هفت درصد) افزایش یافته است.
وی گفت: علیرغم جایگاه رفیع علمی کشور در سطح بین المللی، استفاده از این پتانسیل برای توسعه دیپلماسی در بین کشورهای منطقه و جهان نیاز به تلاش فراوان و برنامه ریزی جدی دارد.
جایگاه فعلی دیپلماسی علمی کشور شایسته نظام قوی علمی کشور نیست. این در حالی است که در سند سیاست های کلان علم و فناوری بر گسترش همکاری و تعامل فعال، سازنده و الهام بخش در حوزه علم و فناوری با سایر کشورها و مراکز علمی و فنی معتبر منطقه ای و جهانی بویژه جهان اسلام همراه با تحکیم استقلال کشور تاکید شده است.
دهقانی در پایان گفت: در آخرین گزارش ارائه شده توسط نظام رتبدی تایمز در سال 2016-2015، به طور متوسط امتیاز دانشگاه های کشور از وجهه بین المللی 13 از 100 است که تقریبا نسبت به سایر شاخص های بررسی شده در این رتبه بندی، دانشگاه های کشور در این شاخص ضعیف تر عمل کرده اند.
همکاری های علمی بین المللی یکی از راه های بهبود وجهه بین المللی دانشگاه ها است. همکاری با مراکز معتبر علمی در سطح جهان، کشورهای اسلامی و منطقه باعث ارتقا هر چه بهتر دیپلماسی علمی شده و همچنین باعث شکوفائی هر چه بیشتر علمی کشور و توسعه ارتباطات با جهان بویژه کشورهای اسلامی می گردد.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: لازم است ماهیت دیپلماسی علمی درک شده و بر اساس یک نقشه راه و برنامه راهبردی معین عمل شده تا از برنامه های مقطعی و غیر آینده نگر در آن پرهیز شود.
