برای اینکه یک رسانه بتواند نقش خود را در توسعه علمی و تفهیم نقش علم و فناوری در زندگی روزمره برای مردم به خوبی ایفا کند باید خود با جزئیات این نقش و راهکارهای راهبردی و اجرایی ایفای آن آشنا باشد.
بنابراین، در توضیح نقش رسانه ها در ارائه علم و فناوری می توان گفت، رسانه ها در دنیای امروز نقش و جایگاهی ممتاز و متمایز دارنـد و در بسیاری از حوزه های سیاست، فرهنگ و البته علم تأثیرگذار هستند. رسانه ها توسط گروه های مختلـف بـه خـدمت گرفته می شوند و هریک از این گروه ها متناسب با هزینه هایی که در این راه صـرف مـی کنند، اهداف خاص و کارکردهای ویژه ای را از رسانه مورد حمایت خود، مدنظر قرار می دهند.
گـاه کارکردهای تجاری به منظور کسب درآمد و گاه کارکردهای اطلاع رسانی با هدف جهـت دهـی توده ها مطابق برنامه های سیاسی از رسانه هـا انتظار مـی رود. به طور کلی، صـاحب نظـران ارتباطات، نقـش اجتماعی رسانه ها را به چهار دسته زیر تقسیم بندی می کنند.
اولین نقش اجتماعی هر رسانه ای انتشار اخبار و اطلاعات است. به این معنا که رسانه ها وظیفه دارند با انتشار جدیدترین اخبار و اطلاعات، مخاطبان خود را از وقایع مهم و چگونگی رخداد آنها، در داخل و خارج از کشور با خبر سازند. چراکه، آگاهی از تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دنیا، خود زمینه ارتقـای فرهنگ و دانش عمومی جامعه را فراهم خواهد کرد.
ایجاد سرگرمی و تفریح دومین نقش رسانه هاست. از آنجا که زندگی ماشینی و پرسرعت عصر جدید نیاز انسان بـه اوقات فراغت و تفریح را دو چندان کرده است. در پاسخ به این نیاز، رسانه ها می کوشند تا با تهیه برنامه های جذاب و سرگرم کننده، در پربارتر کردن اوقات فراغت مردم سهم داشته باشند.
ارشاد، راهبری وتبلیغ را می توان از دیگر نقش های اجتماعی رسانه ها برشمرد. هدایت و راهبری جوامع بسته به مالکان رسانه ها جهت گیری های مختلفی دارد، اما این نکته از اهمیت نقش رسانه ها در هدایت افکار عمومی نمی کاهد.
رسانه ها در زندگی امـروز بـشر نقـشی پررنـگ دارنـد و مـسائل علمـی یکـی از موضوعاتی هستند که رسانه ها به آن می پردازند.
آموزش عمومی نیز از دیگر کارکردهای اجتماعی رسانه هاست. به بیان دیگر، آموزش مخاطبان به منظور افـزایش دانش و آگـاهی آنهـا از وظـایف اساسی رسانه هاست. اهمیت نقش آموزشی رسانه ها در جوامع معاصر به حدی است کـه بعضی از جامعه شناسان برای مطبوعات، رادیو، تلویزیون و سینما کارکرد آموزشی در حـد آموزش های رسمی قائل هستند.
البته، باید بر این نکته تأکید کرد که در میان انـواع نقـش هـای مختلـف رسـانه هـا، کـارکرد آموزشی، جایگاهی خاص و پر اهمیت دارد. فعالیت رسانه ای فعالیتی گران و پرخرج اسـت و نباید پنداشت که سرمایه گذاری در آن بدون هدف انجام می گیرد. طبیعی است که هـر دولـت، جناح، گروه سیاسی یا بنگاه اقتصادی از ورود به عرصه رسـانه، اهـدافی را مـد نظـر دارد کـه دستیابی به آنها از مسیر آموزش می گذرد. اما بـه هـر حـال، در هـر دو رویکـرد اصـلی تحلیـل ارتباطات جمعی، یعنی انتقال پیام و اقناع، نـوعی آموزش مستتر است.
خواه رسانه های ارتباطی برای انتقال و ارسال اندیشه ها برنامه ریزی شـده باشند و خواه چنین برنامه ای نداشته باشند، آموزش دهنده هستند، چراکه مردم همواره از آن ها می آموزند و تأثیر می پذیرند. رسانه هاعرضه کننده دانش و شکل دهنده ارزش ها هستند. گاه که رسانه ها به شکل مستقیم برای آموزش به کار گرفته شوند، می توانند نگرش یا مهارت های خاصی را توسعه دهند. معمولا هنگامی که وظایف آموزشی بر عهده رسانه ها گذاشته می شوند، آنها اغلب در زمینه هایی مؤثر واقع می شوند که آموزش های رسمی در آنها ضعف داشته اند.
رسانه های ارتباطی چه بـا انگیزه آموزش به کار گرفته شوند و چه به صـرف ماهیـت ذاتـی خـود عمـل کننـد، بـه عنـوان سازوکارهای آموزشی موازی برای شهروندان محسوب خواهند شد.
به هر حال رسانه ها در زندگی امـروز بـشر نقـشی پررنـگ دارنـد و مـسائل علمـی یکـی از موضوعاتی هستند که رسانه ها به آن می پردازند. دلایل توجه رسانه هـا بـه علـم متنـوع و پیچیـده است و این توجه، هم در سوی جامعه و هم در سوی علم، نتایجی به دنبال دارد. چه رواج دهندگان و عمومی سازان حرفه ای علم که برای این هدف آموزش می بینند و چـه اصحاب رسـانه کـه بـه ضرورت و اقتضای حرفه خود مسائل علمی را پوشش می دهند، هر دو به چـارچوب هـای علـم و رسانه تعهداتی دارند. در یک رسانه برنامه ای علمی، هم دقت و صحت علمی و هم رعایت مسائل حرفه ای رسانه، باید مورد توجه قرار گیرند. عدم توجه به هریک می تواند اعتراض متخصصان علم و رسانه و عدم اقبال و بی اعتمادی مخاطبان را در پی داشته باشد.
دکتر حسین شیخ رضائی/ عضو هیات علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران