گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد جامع مظفری کرمان

مسجد جامع مظفری کرمان  دارای دو در ورودی  است که یكی از آن ها  به میدان مشتاق و دیگری به خیابان شریعتی ( مظفری سابق ) باز می شود . پلان مسجد از نوع مساجد چهار ایوانی است و ایوان های شمالی و جنوبی بلندتر ساخته شده اند . كاشی های به كار رفته در ایوان جنوبی كاشی های هفت رنگ است و دور تا دور آن را كتیبه ای به خط كوفی بنایی در داخل محوطه محراب مانند ایوان پوشانیده  است . تزئینات كاشی شش ضلعی با نوار طلایی و سیاه رنگ جدید به ارتفاع 1.5 متر به كار رفته است و بعد از آن تا مرحله پاطاق آجر كاری دیده می شود. در مرحله پاطاق كتیبه ای دور تا دور ایوان به صورت نواری كار شده است .

در سمت راست ایوان ورودی به   میدان مشتاق كتیبه ای دیده  می شود كه بر اساس کتیبه ، سردر اصلی ، روز چهارشنبه هفتم شوال سال 705 هجری قمری به دستور " امیر مبارز الدین محمد مظفر" (سرسلسله آل مظفر) و استاد "حاج محمد یزدی " آغاز شده و در اواخر سال 755 هجری به پایان رسیده است .

در قسمت غربی مسجد ایوانی قرار دارد که بنای اصلی آن متعلق به دوره آل مظفر است ولی در دوره های بعدی الحاات و تعمیراتی در مسجد صورت گرفته است از جمله تعمیرات و الحاقاتی که در دوره صفوی( شاه عباس دوم ) انجام شده ، بخشی از بدنه محراب مسجد است . مسجد با نقشه چهار ایوانی ساخته شده و دارای سردری رفیع و باشکوه ، ایوان ، شبستان ، مناره و صحنی بسیار زیبا است .    

سردر ورودی از طرف خیابان شریعتی تزئینات كاشیكاری به رنگ های خردلی ، سیاه ، سفید و لاجوردی كار شده است . بعد از ورودی این در، سنگی بسیار عالی و شفاف به دیوار نصب است که به سنگ آینه شهرت دارد . این مسجد از یک صحن به ابعاد 84 ×47 × 56/66 متر و چهار ایوان تشکیل شده که امروز صحن آن وسیع تر شده است . در ایوان ضلع غربی محراب بسیار عالی و زیبائی وجود دارد که حاشیه بالای آن از سنگ مرمر سبز با خطوط بسیار شیوا و دلنشین منقوش و حجاری شده و در انتهای خطوط قرآنی چنین رقم زده شده «عمل خواجه تمنکین … معمار اصفهانی ».

سقف ایوان جنوبی از داخل با تزئینات آجر و كاشی به سبك ایلخانی پوشیده شده است . ساختمان مسجد برطبق اصول قرینه سازی  دو شبستان بزرگ تابستانی و زمستانی دارد ، ایوان های شرقی و غربی شبستان مسجد را تشكیل  می دهند . ورودی جنوبی با آجر و كاشی تزئین شده و در آن رنگ های سفید ، لاجوردی ، سیاه و فیروزه ای دیده می شود .

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، ارزشمندترین قسمت بنا کارشیکاری معرق محراب و سردر شرقی مسجد به شمار می رود  . محراب اصل مسجد كاملاً كاشیكاری شده به استثنای قسمت پائین محراب كه از سنگ مرمر كتیبه دار تشكیل شده است. در طرفین محراب داخل محراب سه ورودی طاق دار در هر سمت دیده می شود . كاشیكاری طرفین محراب از كاشی معرق به رنگ های طلایی ، سفید ، آبی فیروزه ای ، سیاه و لاجوردی استفاده شده است .

در طرفین محراب دو ستون نمای حجاری شده مشاهده می شود و در این قسمت ها با كاشی نام علی همراه آجرهای مشبك كار شده است كه آجرهای مشبك آن مشابه نمونه كار شده آن در گنبد سلطانیه هستند .

در این مسجد انواع کاشی های معرق ، هفت رنگ ساده و چندرنگ کار شده است . دراین بنای باشکوه مقرنس گچ بری شده در هشتی یکی از ورودی ها و محراب مقرنس شده با کاشیکاری بسیار ظریف معرق و نیز مقرنس های معرق شده ورودی اصلی دیده می شود.

در صفحه 196   کتاب معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان نوشته  دونالد ن . ویلبر و  ترجمه عبدالله فریار  درباره این مسجد عنوان شده است :  " بر اساس مستندات موجود ، مناره و گلدسته مسجد در زمان کریم خان زند و در سال 1176 هجری قمری مرمت شده است . سردر رو به شرق مسجد از شلیک توپ های آغامحمدخان قاجار صدمه دیده است ولی بعدها مرمت شد  .

مرمت و تغییرات این بنا بسیار ناهمگون بوده است . در حال حاضر از ایوان غربی به صحن حیاط بدون حوض راه پیدا می كند كه  پنجره های فولادی به صورتی كاملا الحاقی و بیگانه به ایوان های سمت راست و چپ وصل شده اند . قابل توجه است كه درهای ورودی شبستان های مسجد هم فولادی نبوده و از جنس چوب ساخته شده است ولی این پنجره ها كه به گونه ای آن ایوان ها را پوشانیده اند  فولادی هستند و سال نصب آنها( 1366 ) نیز بر روی آنها حك شده است.

در مجموع مسجد جامع کرمان از لحاظ نقشه و از نظر  نوع ساختمان های مقیاس بزرگ نظیر خود است . در محور های متقاطع صحن بسیار بزرگ آن چهار ایوان وجود دارد که در پشت طاقنماهای صحن شبستان و نمازخانه ساخته شده است. سردر مدخل اصلی به هشتی گنبد داری منتهی می شود که به ایوان کوچک شمالی راه می یابد . اهمیتی که از حیث نقشه و ارتفاع به سردر ورودی داده شده از نمونه های اولیه این طرز ساختمان است که در دوره صفوی شیوع پیدا کرد .

در تمام بنا کاشی کاری کامل یافت می شود. در کتیبه سفالی سردر تاریخ 750 قمری/ 1349 میلادی وجود دارد و به نظر می رسد که همه مسجد به استثنای بعضی تعمیرات و تزئینات سفالی که در قرن شانزدهم به عمل آمده ، در همان تاریخ ساخته شده باشد….

هویت : آثار ملی ایران ، شماره 163 .  "

در کتاب " مراة البلدان " نوشته اعتماد السلطنه یگانه کتیبه تاریخ دار مسجد مورخ 750 هجری قمری بر سردر آن قرار گرفته است .

در کتاب  "  تاریخ کرمان  "  آمده است که امیر محمد مظفر در سال 743  هجری قمری فرمان احداث مسجد جامع را صادر کرد و ساخت آن در سال 750 به پایان رسید .

در " تاریخ مفصل کرمان " ذکر شده است که ساخت مسجد جامع در سال 750 آغاز شد و در اواخر سال 755 ه ق به پایان رسیده است .

بر اساس کتیبه موجود و منابع بررسی شده اولین بانی مسجد ، امیر مبارزالدین محمد مظفر میبدی یزدی و بانی شبستان شمالی آن حاج سید جواد مجتهد کرمانی بوده است . در کتیبه های مسجد معمار بنا حاج محمد یزدی و معمار تعمیرات آن خواجه نمتکین عنایت الله بن نظام الدین معمار اصفهانی معرفی شده است .

ویلبر در كتاب " معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان " بنای مسجد جامع كرمان را استاندارد دانسته و آن را با مسجد جامع ورامین مقایسه كرده است . وی در این مورد می نویسد  :

« ساختمان مسجد با نقشه کلی و واحد ( استاندارد ) اگر چه در زمان سلجوقیان آغاز شد ولی تا بعد از پایان قرن چهاردهم که دوره آثار ساختمانی تیموری و صفوی است ، عمومیت نیافت. مسجد در شکل کامل ایرانی خود دارای این خصوصیات است : در اول محور طولی بنا سردر ایوان قرار دارد که جلوی آن صحن باز واقع است . طاقنماهای دور صحن به چهار ایوان ختم می شوند که دو ایوان در محور طولی مسجد و رو به روی ایوان ورودی که سوی دیگر صحن است ، قرار دارد و به شبستان مربع شکلی باز می شود که گنبد دارد و در دیوار انتهایی آن در انتهای محور طولی مسجد ، محراب واقع است…. از دوره ایلخانی فقط یک بنا که واجد همه شرایط فوق باشد ، وجود دارد که مسجد جامع ورامین است ولی بنای دیگری که بعداً در همان قرن ساخته شده یعنی مسجد جامع کرمان ، نیز نقشه کامل را به خوبی نشان می دهد. »

سردر بزرگ و بلند با کاشیکاری جالب مسجد جامع مظفری كرمان ، شباهت زیادی با مسجد جامع یزد دارد. آرتور پوپ در  كتاب " معماری ایران " خود این گفته را تایید کرده و می نویسد :

« مسجد جامع کرمان ( مورخ 1349 ، تجدید بنا در سال 1559 ) هم یک بنای چهار ایوان بزرگ است که طاقنمای بلند سردر آن بسیار شبیه مال یزد ( مسجد جامع یزد ) است . کاشی معرق رنگارنگ آن دارای کیفیت برجسته ای است . »

آجرهای مشبك كار شده در این مسجد قابل مقایسه با آجرهای مشبك مشابه كار شده آن در گنبد سلطانیه مقبره سلطان محمد خدابنده ( اولجایتو ) .

مسجد جامع مظفری در تاریخ 13/12/1315 به شماره 276 در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی 

No tags for this post.