گزارش تصویری و تحلیل فنی از بقعه خواجه تاج الدین
این بنا در خیابان فاضل نراقی ، کوچه مسجد آقا بزرگ ، جنب مسجد آقا بزرگ شهر کاشان در قلب بافت تاریخی شهر قرار گرفته است . این بنا گنبد دار با دو گنبد قرینه بوده و مشتمل بر پنج قسمت از جمله : زیارتگاه ، خانقاه ، مسجد ، مدرسه و آب انبار بوده که مسجد ، مدرسه و آب انبار از میان رفته و مابقی پا برجا است .
پایه های این بنا متعلق به دوره سلجوقی و از خشت خام بوده اما سقف ها مربوط به دوره ایلخانی بوده و از آجر و ساروج ساخته شده است . ساروج ترکیبی از خاکستر ، آهک ، شیره کشمش ، تخم مرغ ، گیاه لویی ( گیاهی شبیه الیاف نی) ، شیر و خاک رس بوده است. این بنا در طول تاریخ چندین بار مورد مرمت قرار گرفته است . در زیر سقف گنبد تزییناتی از مقرنس دور تا دور دایره ای را پوشانده و در مرکز آن ترنج گردی که با کاشی های معرق لاجوردی ، سفید ، خردلی و فیروزه ای کار شده ، مشهود است .
اتاق مقبره به صورت هشت ضلعی ساخته شده و در هر ضلع ساقه گنبد یک پنجره نسبتاٌ کوچک مشبک قرار داده شده که در مجموع هشت پنجره است. در زیر این پنجره ها مقرنس های بسیار زیبایی از نوع مقرنس زنبوری کار شده است . فاصله بین دو گنبد فضایی راهرو مانند است که به آن کریاس گفته می شود . در زیر سقف این بخش تزیینات گچی دیده می شود که بنا بر شواهد اسماء الله در آن نقش بسته و البته فقط قسمتی از آن باقی مانده است . در جهت راست کریاس قسمت برجسته ای با خط کوفی نام های محمد و علی دیده می شود و بر روی دیوار آن نواری از تزیینات کاشی کاری معرق به رنگ های فیروزه ای و لاجوردی مشهود است .
در زیر گنبد دوم در سه دورمجزا گچبری هایی انجام شده که دور اول به رنگ مشکی با ـ بسم الله الرحمان الرحیم ـ شروع می شود و بعد نام پیامبر ، علی و پیامبر ، فاطمه و دوازده امام نقش بسته است . دور دوم با رنگ سبز پسته ای غزلی از قطب کاشانی است در ده بیت که از زیر ردیف بالایی ، نام پیامبر شروع می شود و در زیر نام امام دوازدهم خاتمه می یابد ( این اشعار در صفحه 92 دیوان اشعار وی چاپ شده است ) . دور سوم که آبی رنگ بوده بنا به گفته ای ترجمه اشعار بوده و به گفته دیگر کلمات قرآنی است .
قبر خواجه تاج الدین با کاشی معرق زیبایی پوشیده شده است و در داخل صندوق مشبک چوبی قرار گرفته است . در میان سقف آجر چینی بقعه ، ترنج گردی با کاشی های معرق دوره مغول نظیر کاشی های روی قبر کار شده است . پیرامون ترنج آجر کاری به شیوه رسمی بندی و سپس تزیینات مقرنس انجام گرفته است . گنبد شرقی بنا که همان خانقاه کهن بوده است پس از در گذشت حاج ملا محمد حسن قطب نطنزی از عرفای بزرگ، آرامگاه وی شد و تزییناتی در داخل آن انجام گرفت از آن جمله در زیر سقف آن نیز ترنجی از کاشی های معرق به گونه قبلی کار شده که در مرمت های انجام گرفته پیرامون آن در سه ردیف کتیبه های گچبری و آیینه کاری شامل غزلی عرفانی از خود قطب با خط نسخ و نستعلیق بر جسته افزوده شده است. کاشی های معرق اطراف قبر دو امامزاده و کاشی های معرق مدور گنبد مربوط به دوره مغول است .
بقعه مزبور مدفن دو تن از امامزادگان به نام های شاهزاده اسحاق و شاهزاده ابی طالب ، فرزندان شاهزاده حمزة بن موسی بن جعفر (ع) است و مانند بنای خانقاه بر اساس طرح چهار گوش و پوشش گنبدی کم خیز ، بنا شده است .
خواجه تاج الدین و برادرانش اهل شیروان خراسان بودند و در تاریخ به خواجه تاج الدین شیروانی معروف است . وی و دو برادرش اقدام به ساخت همزمان سه بنا می کنند که تاج الدین این بقعه و مدرسه را می سازد. ( بر شالوده قبر دو امامزاده که از قبل وجود داشت ) برادر دوم به نام زین الدین مناره ای می سازد که به منار زین الدین معروف است و در مورد آن توضیح دادیم . برادر سوم به نام عماد الدین محمود مسجد میدان سنگ را تجدید بنا می کند که در این بنا یک نقاشی دیواری بزرگ در اتاق مدفن امامزاده جلب توجه می کند که در مورد این نقاشی روایات بسیاری نقل شده است اما از نظر سبک شناسی واضح است که در دوره مغول و پس از آن هنر نقاشی ایران دچار تحولات بسیاری شده و قوانین نقاشی و صورتگری از چین به ایران آمده و نقاشی های این دوره حال و هوای چینی پیدا کردند .
در این تصویر چند فرد بر روی تختی در میانی باغی هستند و در این نقاشی اصل پرسپکتیو رعایت نشده است . افراد نشسته در وسط کادر به گفته خادم و مسئول بقعه ، پیامبر اسلام و در سمت راست ، امام حسن و در سمت چپ امام حسین قرار داشته و افراد ایستاده نیز از طرف راست که لچک عربی ندارد ، سلمان فارسی و نفر دوم با چهره سیاه بلال حبشی و نفر سوم با وجود هاله اطراف سر فردی از خاندان پیامبر است . نفر بعدی که بال، تاج و گردن بند دارد جبرئیل بوده و نفر پنجم ایستاده نیز ابوذر غفاری معرفی شده است . دو شخص موجود در طرفین گروه نیز خدمه معرفی شده اند .
این نقاشی بر اساس گفته خادم بقعه که کارشناس رشته تاریخ است مربوط به دوره مغول دانسته شده اما به عقیده ما این نقاشی در کل پیرو سبک اروپایی بوده و بر اساس اطلاعات اعضای تیم اعزامی ، این سبک مقارن با اوایل سلسله صفویه وارد ایران شده و می تواند به دوره صفویه مربوط باشد ؛ زیرا:
1 – شکل شمایل نقاشی تداعی کننده نقوش کلیسایی بوده علی الخصوص قاب بندی و کادر آبی رنگ دور آن .
2 – گل آبی در دست امام حسن در فرهنگ غربی نماد مسمومیت است و گل سرخ رنگ در دست امام حسین نیز احتمالاً بیانگر شهادت وی با شمشیر باشد .
3 – وجود هاله دور سر پیغمبر یک نماد کاملاً اروپایی است که در مورد قدیسین مسیحی رایج بوده و کاربرد دارد .
این بنا به شماره 400 در تاریخ 11/11/ 1334 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی از احسان محمدحسینی – فاطمه کردی
No tags for this post.
