فناوری که حاصل و نتیجه علم و پژوهش است نیز بستری برای بهره‌مندی از نتایج این تحقیقات و رفع نیازهای روزمره آدمی فراهم می‌کند.یکی از منابع گسترش و پیشرفت حوزه علم و فناوری مشارکت مردم است که در برخی کشورها بسیار رواج دارد. به‌عبارت‌دیگر در بعضی از کشورها، مشارکت و سرمایه‌گذاری مردم در حوزه علم و فناوری، به یک فرهنگ عمومی تبدیل‌شده است، به‌گونه‌ای که در بعضی از حوزه‌های علمی و فناوری، دولت‌ها برای تأمین بودجه این حوزه دغدغه‌ای ندارند. در کشور ما نیز اختصاص بخشی از اموال و دارایی اشخاص برای امور عام‌المنفعه از دیرباز وجود داشته است که همه افراد نسبت به این موضوع به‌عنوان وقف، آگاهی اندکی دارند، اما متأسفانه سهم حوزه علم و فناوری در سبد وقف بسیار ناچیز است که ضرورت دارد این سهم افزایش یابد.
کمک به مستمندان و محرومان، حفظ تعادل اقتصادی، عدالت اجتماعی، نشر علم و دانش، گسترش فرهنگ و آموزش، نشر و نهادینه‌سازی فرهنگ مشارکت و تعاون از اهداف عمومی وقف است؛ اما اهداف مطرح‌شده برای وقف در حوزه علم و فناوری یا به عبارتی وقف علمی مواردی از قبیل، تأمین مالی مستمر و پایدار در حوزه آموزش، پژوهش و فناوری، درگیر شدن و مشارکت عامه مردم با آموزش و پژوهش و فناوری، استقلال آموزش، علم و فناوری از نهادهای دولتی و خصوصی، ایجاد تقاضا برای علومی مانند علوم انسانی که به‌واسطه عدم تقاضا کمتر موردتوجه بوده است، انطباق تحقیقات با نیازهای مردم، ترویج و نهادینه‌سازی فرهنگ وقف در علم و فناوری را نیز شامل می‌شود.
خوشبختانه قوانین و اسناد بالادستی مؤثری برای توسعه علم و فناوری و حرکت در مسیر دانش‌بنیان در سطح کشور تدوین‌شده و در حال اجراست که نشان‌دهنده توجه ویژه مسئولان نسبت به این حوزه است.
سند چشم‌انداز بیست‌ساله کشور، نقشه جامع علمی، فصل دوم قانون برنامه پنجم توسعه و سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه علم و فناوری، اسناد و قوانین ملی هستند که در هرکدام، به‌طور ویژه در زمینه گسترش علم و فناوری و مبتنی بودن پیشرفت کشور بر علم و فناوری احکام و تأکیداتی گنجانده‌شده است. مخصوصاً در بندهای 5 تا 7 سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه علم و فناوری، صراحتاً به ارتقای سهم وقف و امور خیریه در این حوزه تأکید شده است.
وقف در تحکیم پایه‌های گوناگون فرهنگی جوامع اسلامی در طول سده‌های متمادی مؤثر بوده است که ازجمله اثرات این سنت پسندیده می‌توان به استفاده از مساجد در امر آموزش یا تشکیل جلسات درس در گوشه و کنار آنها، تأسیس مدارس، تعیین مدرس برای آنها و تأمین هزینه جویندگان علم و همچنین توجه به فراهم کردن منابع علمی در سطح مدارس، مساجد، کاروانسراها و بیمارستان‌ها اشاره کرد.
در اواسط قرن پنجم مجموعه مدارس علمی بزرگ به وجود آمد که با نام نظامیه شهرت یافت. نظامیه‌ها دانشگاه‌های بزرگی بودند که در تعدادی از شهرهای اسلامی مانند اصفهان، نیشابور، بلخ، هرات و بغداد پدید آمدند. مورخان اتفاق‌نظر دارند که این دانشگاه‌ها به دستور خواجه نظام‌الملک طوسی وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی ساخته‌شده‌اند به همین سبب به نظامیه مشهور شدند. حدود هفتصد سال پیش موقوفه رشیدالدین فضل‌الله مشهور به نام ربع رشیدی به‌عنوان یک شهرک بزرگ دانشگاهی در اطراف تبریز بوده که همه علوم در این شهرک تدریس می‌شده است و جالب این‌که بررسی‌های انجام‌شده نشان داده است این موقوفه در 14 استان فعلی ما و همچنین 5 کشور خارجی موقوفات دارد.
بزرگ‌ترین دانشگاه آمریکا، هاروارد، همانند بسیاری دیگر ازمراکز آموزش عالی ایالات‌متحده، توسط موقوفات اداره می‌شود که شیوه اداره آن به‌طور دقیق از وقف نامه‌های ما گرفته‌شده است. بر اساس آمار منتشرشده، ارزش دارایی‌های ثبت‌شده از 32 هزار موقوفه در ایالات‌متحده آمریکا در سال 1989 حدود 137 میلیارد دلار بوده است؛ که اگر این رقم اکنون بیش از ده‌ها برابر رقم بیست سال قبل می‌باشد.
گیتی و علی صابریون که در هیوستون اقامت دارند، سال 2006، مبلغی حدود 10 میلیون دلار به مرکز سرطان ام.دی اندرسون دانشگاه تگزاس اهدا کردند. همان‌طور که پیش‌ازاین اشاره شد یکی از دلایل کاهش یا نبود موقوفات علمی و تحقیقاتی، از نبود آگاهی وقف کنندگان به مقوله علم و فناوری و ناآشنا بودن آنها با موارد وقف در این حوزه ناشی می‌شود. به همین دلیل درصد بسیار بالایی از این افراد اموال و دارایی‌های خود را وقف اموراتی غیرازاین می‌کنند که در اغلب موارد غیرضروری است. در ادامه سعی شده است موارد وقف در حوزه علم و فناوری پیشنهاد شود. اگرچه ممکن است در ذهن مخاطبان موارد دیگری وجود داشته باشد که می‌توانند در وقت مقتضی نظرات و ایده‌های خود را پیشنهاد دهند.
وقف برای اعطای جوایز سالانه برای تقدیر از نخبگان مناطق محروم، وقف برای اعطای بورس تحقیقاتی یا تحصیلی برای دانشجویان نیازمند، وقف برای پرداخت هزینه تحصیل و حتی مخارج موردنیاز خانواده دانش‌آموز یا دانشجوی نیازمند از موارد وقف در حوزه فناوری است. از دیگر موارد مطرح در این زمینه می‌توان به وقف برای احداث خوابگاه دانشجویی، وقف برای تأسیس شرکت دانش‌بنیان، وقف برای تأمین هزینه‌های جاری و عمرانی شرکت‌های دانش‌بنیان، وقف برای تجاری‌سازی محصولات پایلوت تولیدشده توسط نخبگان، وقف برای ثبت اختراعات توسط مخترعین و همچنین وقف نیروی انسانی برای توسعه علم، پژوهش و فناوری اشاره کرد.
البته چگونگی برخورداری جامعه هدف از موارد فوق و شیوه اجرای آن به تعامل بین واقف، وقف گیرنده و حلقه واسط آن یعنی ادارات اوقاف و امور خیریه بستگی دارد که تابع مواردی مانند وقف عام یا وقف خاص است. بهتر است واقفین عزیز قبل از هر اقدامی نسبت به قوانین و حقوق فقهی و شرعی مربوطه آگاهی لازم را کسب کنند.
به نظر می‌رسد به‌منظور گسترش فرهنگ وقف در حوزه علم و فناوری باید راهکارها و اقدامات تحقق آن مبتنی بر واقعیات و ظرفیت‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور پیش‌بینی و تدوین شود و اگر الگوهای سایر کشورها مدنظر است، بومی‌سازی و انطباق آن با زیربناهای فوق موردتوجه قرار گیرد. با در نظر گرفتن موارد فوق می‌توان راهکارهای گسترش فرهنگ وقف در حوزه علم و فناوری را در انتشار اوراق مشارکت وقف در علم و فناوری مساجد، پایگاه‌های ترویج وقف در علم و فناوری، معرفی و بازدید از موقوفات علمی و آموزشی و وقف‌های کم‌هزینه از سوی هر فرد با هر بضاعتی خلاصه کرد. نهادینه‌سازی فرهنگ وقف در علم و فناوری از سطوح ابتدایی آموزشی، پررنگ کردن نقش صداوسیما در ترویج فرهنگ وقف در علم و فناوری، دغدغه سازی برای وقف علمی و فناوری در دانشگاه‌ها، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های فرابخشی و ارائه گزارش عملکرد از نحوه اداره و حفظ موقوفه‌های علمی و مشاوره وقف از دیگر راهکارهایی است که می‌تواند در گسترش فرهنگ وقف در حوزه علم و فناوری نقش بسیار مهمی داشته باشد. باید توجه داشت که تعامل بین ذینفعان این حوزه مانند واقفان، دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی، وزارتخانه‌های صنعتی و آموزشی و سازمان‌های فرابخشی مانند معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و شورای عالی انقلاب فرهنگی در قالب تفاهم‌نامه‌های مشترک و یا شبکه‌سازی‌های هدفمند می‌تواند در ترویج فرهنگ وقف در حوزه علم و فناوری و همچنین تضمین اجرای آن بسیار مؤثر باشد. امیدواریم با اتکا به رحمت خداوند و مشارکت جدی مردم عزیز، روزی فرارسد که حوزه علم و فناوری از وابستگی به بودجه دولتی خلاص شده و به‌دست مردم اداره شود.
مهرشاد جواهر دشتی/ معاون مرکز توانمندسازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری
No tags for this post.