سنتی که طی قرن‌های اخیر به دست فراموشی سپرده‌شده و باید بااقتدار علمی بار دیگر در کشور احیا شود.خبرنگار سینا پرس برای واکاوی علت مغفول ماندن این مسئله طی دوران مختلف و همچنین جایگاه ویژه وقف علمی در کشور و دنیا با رحمت‌الله سلیمانی، رییس دبیرخانه خیرین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت‌وگو کرده است.
آیا وقف فقط در انحصار کشور ما است یا در سایر کشورهای دنیا نیز وقف در حوزه‌های مختلف موردتوجه است؟
وقف در انحصار دین و کشور خاصی نیست. وقف علمی در کشورهای غربی هم با عنوان‌های مختلفی وجود دارد. برای مثال درآمدها و عواید و هزینه‌های دانشگاه‌های غرب از ناحیه اعانه‌ها و آن چیزی که ما در فرهنگ کشورمان به آن وقف می‌گوییم، اداره می‌شود. اکنون دانشگاه هاروارد به‌عنوان یکی از برترین دانشگاه‌های دنیا و یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های آمریکا و بنیاد آموزش عالی آمریکای شمالی 36 میلیارد دلار پشتوانه مالی دارد که بیش از 29 میلیارد دلار آن اموال وقفی است. یکی از مهم‌ترین منابع درآمد این دانشگاه، دانش‌آموختگان هستند. این دانش‌آموختگان در زمینه‌های مختلف در قالب وقف، اعانه و هدایا به منابع مالی این دانشگاه کمک می‌کنند. چند ماه پیش یکی از دانش‌آموختگان حدود 150 میلیون دلار به دانشگاه هاروارد کمک کرد. اخیرا نیز یکی از آن‌ها 400 میلیون دلار به این دانشگاه کمک کرده است. در اروپا نیز 32 هزار موسسه موقوفه علمی وجود دارد. جایزه نوبل نیز یک بنیاد موقوفه است که توسط آلفرد نوبل تأسیس‌شده است. او منابع مالی این بنیاد را در راستای پیشرفت، ترویج، توسعه و اعتلای علم در زمینه‌های مختلف مشخص کرده است. هرساله افراد مختلف علمی از محل درآمدها و منابع این بنیاد هدایا و جوایزی دریافت می‌کنند. 14 نفر از برندگان نوبل تا سال 2014 از دانش‌آموختگان دانشگاه هاروارد هستند. دانشگاه آکسفورد و کمبریج انگلستان نیز از منابع درآمد وقفی خود اداره می‌شود؛ بنابراین همان‌طور که می‌بینید در دیگر کشورها نیز وقف در حوزه علم و فناوری همواره موردتوجه بوده و خواهد بود.
ریشه تاریخی وقف علمی در کشورمان به کدام دوره مربوط است؟
ما باید از نظر علمی در زمینه‌های مختلف و نه فقط در یک زمینه خاص، مقتدر باشیم. اقتدار علمی با حرف و شعار حاصل نمی‌شود. یکی از مهم‌ترین الزام‌های اقتدار علمی، احیای فرهنگ وقف علمی است؛ البته با در نظر گرفتن شرایط فعلی کشور، اکنون نمی‌توانیم قالب‌های گذشته را تجویز کنیم.
فرهنگ وقف پیش از دوران اسلام نیز در ایران وجود داشت؛ البته با نام و واژه‌ای متفاوت. فرد واقف هدایای خود را تا ابد برای نیتی که مدنظرش بود، در اختیار دیگران قرار می‌داد اما پس از ظهور اسلام در ایران بر اساس تأکید مؤکد دین مبین اسلام روی این موضوع، فرهنگ وقف در مسیر و مجرای هدفمند و سامانمند قرار گرفت. یکی از مهم‌ترین بحث‌های مطرح‌شده در حوزه وقف در دین اسلام، وقف علمی است. ائمه معصومین همواره روی موضوعاتی مانند انفاق، وقف و انجام کار خیر و همچنین علم‌آموزی تأکید فراوانی داشته‌اند. نقطه تلاقی این دو موضوع با بررسی تمدن اسلامی وقف علمی است؛ موتور محرکی که باعث شکوفایی پیشرفت‌های علمی کشور شد؛ مثلا در دوره سلجوقیان، خواجه‌نصیرالدین طوسی بحث نظامیه‌ها را مطرح و اجرایی کرد. او وزیر دانشمند دوره سلجوقی و یک ایرانی بود. این نظامیه‌ها ازجمله نظامیه‌های بغداد در آن دوران (قرن دوم و سوم هجری) آوازه بلندی داشتند و از همه سرزمین‌های اسلامی افرادی که می‌خواستند بخشی از دارایی‌های خود را به بحث علم‌آموزی اختصاص دهند، مبالغ اهدایی را به این نظامیه‌ها می‌آوردند. یکی از دیگر مصادیق مهم وقف علمی (اختصاص مالی در زمینه علمی و علم‌آموزی و پیشرفت علم و دانش)، تأسیس مجموعه علمی-آموزشی ربع رشیدی توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی است. این دانشمند بزرگ ایرانی حدود 700 سال پیش وزیر ایلخانیان مغول بود. ربع رشیدی یک دانشگاه فوق مدرن آن دوران است که اکنون در بسیاری از زمینه‌ها از دانشگاه‌های برتر دنیا مانند هاروارد و آکسفورد نیز پیشرفته‌تر است. این مجموعه به خوابگاه، بیمارستان، دارالایتام و کتابخانه‌ای شامل مجموعه بزرگی از کتاب‌های مختلف مجهز بود. این کتابخانه در آن دوران به چند صد هزار جلد کتاب دست‌نویس مجهز بوده است. همچنین حدود 4 هزار علم آموز از مناطق مختلف کشور و سرزمین‌های اسلامی در این مجموعه تحصیل می‌کردند و 400 تا 500 استاد نیز در این مجموعه مشغول تدریس بودند. هزینه ساخت و تأسیس این مجموعه را خواجه رشیدالدین تقبل کرده بود. او دوراندیشانه برای آینده پیش‌بینی‌هایی انجام داده بود که معروف‌ترین آن‌ها وقف نامه ربع رشیدی است. او برای ساخت این مجموعه تمام عواید و هزینه‌های روستاها، زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها، گله‌ها و مرغداری‌هایش را حساب کرده بود تا هرکدام صرف چه امری شود. او هزینه‌های جاری، حقوق و مزایای افرادی را که آنجا کار می‌کردند مشخص کرده بود تا حقوق این افراد از این موقوفات تأمین شود. او همچنین برای علم آموزان این مجموعه نیز کمک‌هزینه‌های تحصیلی از موقوفات در نظر گرفته بود تا چند هزار علم‌آموزی که در این مجموعه در حال تحصیل بودند غم معیشت و نان نداشته باشند. همچنین او موضوع‌های مختلف علمی را مشخص می‌کرد و دانشمندان نقاط مختلف جهان اسلام کتاب‌هایی با آن مضمون و دغدغه‌های علمی تدوین و برای خواجه رشیدالدین می‌فرستادند. حتی دانشمندان آندلس (اسپانیای کنونی) نیز کتابی نوشتند و تقدیم او کردند. خواجه رشیدالدین نیز به ازای حق التحریر و تألیف این کتاب‌ها، هدایایی به این افراد می‌داد. همچنین وقف علمی در دوران صفویه نیز بسیار برجسته و پررنگ بود. در این دوران نیز تمدن ایرانی و اسلامی اوج می‌گیرد. اقتدار ما در این دوران، به علت تأکید روی مسئله علم و علم‌آموزی است. منابع مالی موقوفی نیز در این دوران صرف بحث علم‌آموزی و تربیت عالمان شده است؛ در این دوران هم مدارس علمی برپاشده بود. هزینه‌های جاری این مدارس نیز از محل موقوفات تأمین می‌شد.
اکنون بحث وقف علمی در کشورمان از چه جایگاهی برخوردار است؟ چرا هنوز ما توانسته‌ایم با چنین سابقه درخشانی جایگاه ویژه‌ای داشته باشیم؟
چندین سال کشور در حوزه‌های مختلف علمی مانند هسته‌ای، نانو و سلول‌های بنیادی سرمایه‌گذاری کرده است که اکنون ثمرات آن را می‌بینیم. هرچند با توجه به زیرساخت‌های فرهنگی، دینی و ملی و سابقه درخشان علمی باید پایه و اساس وقف علمی را در ایران جست‌وجو کرد اما متأسفانه طی یک تا دو قرن اخیر چندان به آن پرداخته نشده و این موضوع به دست فراموشی سپرده‌شده است. درحالی‌که این فرهنگ طی قرن‌های اخیر در غرب شکل‌گرفته و اقتدار و پیشرفت کشورهای غربی از علم آن‌ها ناشی می‌شود. اقتدار علمی و فناوری کنونی کشور در حوزه‌های هسته‌ای و فناوری‌های بسیار پیشرفته نیز به پشتوانه مطرح‌شدن همین مباحث علمی است. این اقتدار یک‌شبه کسب نشده است.
برای نهادینه شدن مجدد این فرهنگ در کشورمان چه بستری باید فراهم شود؟
پیش از نهادینه شدن فرهنگ وقف علمی باید یک سری الزام‌ها و مقدمات لازم است. این امر به‌راحتی در جامعه نهادینه نمی‌شود. در مرحله نخست باید این امر تبیین، ترویج و مسائل مختلف آن برای جامعه بررسی و به‌روزرسانی شود. مصادیق درخشان گذشته نیز باید به‌صورت گفتمان تعریف و تبیین شود. منابع مالی هم باید به این سمت‌وسو هدایت شوند؛ یکی از مؤلفه‌ها و عوامل مهم شکوفایی تمدن ایرانی – اسلامی و زیرساخت‌ها و اقتدار علمی در دوران گذشته، هدایت شدن منابع مالی در قالب و کانال وقف در حوزه علم بوده است. اکنون با توجه به شرایط کشور باید این امر در کشورمان احیا شود. این احیای فرهنگ وقف علمی می‌تواند به احیا و شکوفایی مجدد تمدن ایرانی- اسلامی و هدف نهایی نظام جمهوری اسلامی ایران در قالب اسناد بالادستی، برنامه‌های پنج‌ساله توسعه و سند چشم‌انداز 20 ساله و سند 1404 کمک کند.
یکی از مهم‌ترین الزام‌های این امر کسب اقتدار علمی است. ما باید از نظر علمی در زمینه‌های مختلف و نه فقط در یک زمینه خاص، مقتدر باشیم. اقتدار علمی با حرف و شعار حاصل نمی‌شود. یکی از مهم‌ترین الزام‌های اقتدار علمی، احیای فرهنگ وقف علمی است؛ البته با در نظر گرفتن شرایط فعلی کشور، اکنون نمی‌توانیم قالب‌های گذشته را تجویز کنیم.
گفتگو: فرزانه صدقی
No tags for this post.